Nằm trên núi Ngọc Tràn, thuộc làng Ngọc Hồ, phường Hương Hồ, thị xã Hương Trà, tỉnh Thừa Thiên Huế, cách trung tâm thành phố Huế khoảng 8km theo hướng Tây Nam, điện Hòn Chén là ngôi điện duy nhất có một vị trí quan trọng trong đời sống tâm linh của người dân xứ Huế.
Đây cũng là ngôi điện duy nhất ở Huế có sự kết hợp giữa nghi thức cung đình và tín ngưỡng dân gian; giữa lễ hội và đồng bóng; giữa văn hóa tâm linh và mê tín dị đoan. Ngôi điện thiêng này là một danh lam thắng cảnh nổi tiếng xứ Huế, cũng là nơi trang trí mỹ thuật đạt đến đỉnh cao vào cuối thế kỷ 19.
Tích xưa kể rằng ngôi điện là nơi vua Minh Mạng được rùa thần hoàn trả chén ngọc đã đánh rơi xuống sông Hương nên có tên gọi là Hoàn Chén. Tuy nhiên, trong các văn bằng sắc phong chính thức của các vua Nguyễn, thì ngôi điện vẫn xuất hiện với tên chính thức "Ngọc Trản Sơn Từ" (đền thờ ở núi Ngọc Trản).
Đến thời Đồng Khánh (1886-1888), ngôi điện mới được đổi tên là Huệ Nam Điện (ý là mang lại ân huệ cho vua nước Nam) và cũng gắn với nhiều giai thoại khác nữa. Trải qua năm tháng, thăng trầm của đất cố đô địa linh nhân kiệt, ngôi điện thiêng gắn với bao truyền thuyết, nhưng cái tên được dân gian nhắc đến nhiều nhất và quen gọi nhất vẫn là điện Hòn Chén hay điện Hoàn Chén.
 |
| Điện Hòn Chén nằm trên núi Ngọc Trản, bên bờ sông Hương. |
Điện Hòn Chén nguyên là ngôi đền thờ nữ thần PoNagar của người Chăm. Theo truyền thuyết, nữ thần là con của Ngọc Hoàng được sai xuống trần gian, bà có công tạo ra trái đất, cây cỏ và lúa gạo.
Từ một di tích tôn giáo độc đáo của người Chăm, người Việt đã dung hợp và phát huy tín ngưỡng này thành nơi thờ thánh Mẫu cùng các vị thần của người Việt. Đây được coi là sự hòa nhập về tôn giáo hay còn gọi là bản địa hóa. Tên gọi PoNagar còn được nhiều người gọi là Thiên Y A Na (nghĩa là mẹ Xứ Sở).
Sau này, chúa Liễu Hạnh (tức Vân Hương Thánh Mẫu) cũng được đưa vào thờ ở điện Hòn Chén. Ngoài ra, điện Hòn Chén còn là nơi thờ Phật, thờ Quan Công và các vị thần thánh khác. Nhờ những nét riêng của mình mà điện Hòn Chén hiện nay không chỉ là một thắng cảnh du lịch tuyệt đẹp mà còn là điểm tham quan văn hóa độc đáo.
 |
| Lễ hội điện Hòn Chén. |
Di tích điện Hòn Chén hiện nay gồm khoảng 10 công trình kiến trúc to nhỏ khác nhau, những công trình này đều nằm lưng chừng sườn núi Ngọc Trản, mặt hướng ra sông Hương và ẩn mình dưới những tàng cây cao. Kiến trúc chính của điện là Minh Kính đài, tọa lạc ở giữa; bên phải là nhà Quan Cư, Trinh Cát viện, Chùa Thánh; bên trái là dinh Ngũ Hành, bàn thờ các quan, động thờ ông Hổ, am Ngoại Cảnh. Sát mép bờ sông còn có am Thủy Phủ. Ngoài ra, trong phạm vi ấy còn có nhiều bệ thờ, nhiều am nhỏ nằm rải rác đó đây.
Minh Kính đài chính là nơi tổ chức tế lễ ở điện Hòn Chén, ngày xưa được triều đình quy định mỗi năm tổ chức hai lần vào thượng tuần tháng 3 và tháng 7 Âm lịch, có cả quan chức được cử về làm chủ tế. Minh Kính Đài chia làm 3 cung, theo thứ tự từ cao xuống thấp là: Đệ nhất cung (còn gọi là Thượng cung), nơi thờ Nữ thần Thiên Y A Na, Thánh mẫu Vân Hương, ảnh vua Đồng Khánh và một số vị thần khác.
Đệ nhị cung thờ hàng chục tượng thần thánh khác nhau, là nơi bày biện các đồ thờ cúng để rước sắc trong những dịp lễ lớn; Đệ tam cung thiết hương án, hai bên đặt trống, chuông, là chỗ cử hành lễ, cũng là nơi khách thập phương dâng hương cúng bái.
