Nơi lưu giữ bộ cốt cá ông lớn nhất Đông Nam Á
Theo các bậc cao niên ở phường Đức Thắng, những ngư dân thuở xa xưa đi đánh cá, gặp nạn trên biển đã được cá voi (còn gọi là cá heo) che chở, cứu sống và đưa vào bờ. Từ đó, loài cá này được gọi tôn kính là cá ông hay thần Nam Hải. Dọc bờ biển ở khu vực miền Trung có hàng trăm lăng vạn hàng trăm năm tuổi. Nơi nào có lăng vạn thì nơi ấy là những vùng đất có duyên lành được cá ông lụy (chết) bờ, nghỉ ngơi.
Đối với dân vùng biển, cá ông lụy vào đâu thì ở đó may mắn, cả năm được mùa, ra khơi vào lộng bình yên. Do đó, từ bao đời nay tục thờ cá ông không chỉ được xem là sự tôn kính thần linh mà còn gắn liền với sự hưng thịnh của cả làng.
Vạn Thủy Tú được xây dựng năm 1762 gắn với tín ngưỡng ngư nghiệp ra đời sớm nhất ở Bình Thuận. Đây được xem là vạn gốc và là trung tâm sinh hoạt văn hóa tinh thần và tâm linh của loại hình tín ngưỡng thờ cá voi trên địa bàn tỉnh Bình Thuận.
Truyền thuyết dân gian địa phương kể lại, sau khi xây xong vạn Thủy Tú, trời nổi bão giông mấy ngày đêm, mưa mù mịt không ngớt hạt. Sau 3 ngày, mây tạnh trời quang, có một số ghe, tàu của ngư dân đánh cá bị kẹt ngoài khơi được cá ông cứu giúp. Riêng cá ông thì đã tử nạn vì kiệt sức khi kè cập, đưa tàu, ghe của ngư dân vào bờ an toàn.
Sau khi chết, cá ông trôi dạt vào bờ phía trước vạn, ngư dân trong vùng được huy động để đưa vào mai táng trong khuôn viên của vạn Thủy Tú. Vì cá ông quá lớn, dài 22m, nặng 65 tấn nên phải đến 2 ngày sau mới đưa được vào bờ để mai táng.
Vạn Thuỷ Tú là ngôi vạn được xây dựng lâu đời với kiến trúc khá đặc biệt. Hương án chính giữa vạn thờ Nam Hải Cự Tộc Ngọc Lân tôn thần; bên trái thờ Thuỷ Long thánh phi nương nương tôn thần; bên phải thờ Thái hiệu tiên sư tôn thần. Phía sau là phòng lưu trữ bảo tồn hơn 100 bộ cốt cá ông, gần một nửa trong số đó có niên đại từ 100 - 150 năm. Nơi đây được xem là “bảo tàng” xương cá ông lớn nhất Việt Nam.
Phía hữu vạn Thủy Tú là doi đất rộng để mai táng cá ông, gọi là Ngọc Lân Thánh Địa. Sau 3 năm, cốt của cá ông được bốc, rửa sạch và nhập tẩm trong vạn theo nghi thức trang trọng.
Năm 2003, bộ cốt cá ông dài 22m, nặng 65 tấn được viện Hải Dương học Nha Trang (tỉnh Khánh Hòa) phục chế và bảo quản tại vạn. Đây được xem là bộ cốt cá ông lớn nhất Việt Nam và cả vùng Đông Nam Á vẫn còn nguyên vẹn đến nay.
 |
| Năm 2003, bộ cốt ông lớn nhất Đông Nam Á được phục chế và bảo quản tại vạn Thủy Tú. |
Vạn Thủy Tú nổi tiếng khắp trong và ngoài nước bởi những nét độc đáo hiếm có, lưu giữ nhiều hiện vật có giá trị lịch sử, văn hóa liên quan đến việc hình thành và phát triển nghề biển Bình Thuận nói riêng và vùng Nam Trung bộ nói chung. Nơi thờ này có 24 sắc phong quý của các vị vua triều Nguyễn.
Ngoài ra, vạn còn có các di sản văn hóa Hán - Nôm, các hoành phi. Đặc biệt, vạn đang gìn giữ chiếc chuông đồng quý đúc vào năm Nhâm Thân 1872, thân chuông có dòng chữ “Tự Đức nhị thập ngũ niên - Xuân quý giáo đáng - Thuỷ Tú vạn - Bổn vạn đồng ký”. Năm 1996, vạn Thủy Tú được Nhà nước xếp hạng Di tích lịch sử cấp quốc gia.
Lễ hội của cư dân miền biển
Đối với cư dân vùng biển Nam Trung bộ nói chung và tỉnh Bình Thuận nói riêng, Lễ hội Cầu ngư là hoạt động văn hóa dân gian, tín ngưỡng tâm linh gắn liền công việc, sinh hoạt của ngư dân. Ở vạn Thủy Tú cũng vậy, Lễ hội Cầu ngư ra đời gắn với sự hình thành ngôi vạn và tín ngưỡng thờ cá ông của ngư dân nơi đây.
Đây là lễ hội mang tính chất cầu mùa gắn với hoạt động kinh tế biển; thể hiện tấm lòng biết ơn của ngư dân đối với cá ông đã phù trợ, giúp đỡ ngư dân bình an trong những lần gặp hiểm nguy trên biển cũng như giúp đỡ ngư dân có một mùa biển bội thu.
 |
| Đoàn rước ông về cổng chính vạn Thủy Tú trong Lễ hội Cầu ngư chính mùa. |
Và, những ngày này, cùng với không khí nô nức chuẩn bị đón Tết Nguyên đán cổ truyền, người dân tỉnh Bình Thuận còn rất vui mừng khi Lễ hội Cầu ngư ở vạn Thủy Tú vừa được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Theo các bậc cao niên ở phường Đức Thắng, hàng năm ở vạn Thủy Tú diễn ra nhiều kỳ tế lễ chính như: Lễ hội Tế xuân đầu năm, Lễ hội Cầu ngư đầu mùa, Lễ hội Cầu ngư chính mùa và Lễ hội Cầu ngư cuối mùa. Trong đó, Lễ hội Cầu ngư chính mùa (từ ngày 19 - 22/6 âm lịch) là quan trọng nhất. Đây là hoạt động nhằm tưởng nhớ ơn đức của cá ông, mong cho trời yên biển lặng, mưa thuận gió hòa, ra khơi được bội thu để người dân ấm no.
Lễ hội Cầu ngư ở vạn Thủy Tú có các nghi lễ quan trọng như: nghệ sắc, Nghinh Ông Sanh, thỉnh Thập điện và cầu siêu cho chư vị hương linh, phóng đăng, khai xá thuyền rồng, thỉnh chư vị thủy thần và thỉnh chư vị tiền hiền, cầu quốc thái dân an, khai đàn chẩn tế âm linh, thả thuyền rồng trên biển, tế tiền hiền, chánh lễ tế thần Nam Hải, nghệ sắc hoàn mãn.
Bên cạnh phần lễ, Lễ hội Cầu ngư ở vạn Thủy Tú còn có phần hội diễn ra bên ngoài và trên biển như: hát bội, chèo bả trạo, đua thuyền trên sông Cà Ty, các trò chơi dân gian... Những hoạt động vui chơi cộng đồng này thu hút sự quan tâm, cổ vũ của đông đảo người dân và du khách, tạo không khí vui tươi và thú vị.
Các nhà nghiên cứu cho rằng, Lễ hội Cầu ngư ở vạn Thủy Tú có cấu trúc, diễn trình phong phú và hấp dẫn, chứa đựng nhiều nghi lễ, yếu tố văn hóa gắn với môi trường sinh kế của ngư dân, cũng như tích hợp một số giá trị văn hóa của các tín ngưỡng, tôn giáo khác. Đó là sự diễn ra đan xen giữa các nghi lễ mang đậm sắc thái tín ngưỡng thờ cúng cá ông với một số nghi lễ của Phật giáo, đình làng và văn hóa của người Hoa.
Lễ hội Cầu ngư ở vạn Thủy Tú nói riêng và ở khu vực Nam Trung bộ nói chung là một hình thái sinh hoạt văn hóa cộng đồng rất đặc biệt của ngư dân miền biển. Với nhiều loại hình nghệ thuật được ra đời và kết hợp với nhau tạo nên nét văn hóa đặc thù, không bị mất đi nét truyền thống. Đây sẽ là một trong những trải nghiệm cực kỳ lý thú nếu du khách chọn đúng thời điểm để tham quan và tham gia những lễ hội như thế này.
Hàng năm, vạn Thủy Tú đón khoảng 30.000 lượt khách đến tham quan và chiêm bái, góp phần tạo sự chuyển biến tích cực trong đời sống xã hội của làng chài. Ngư dân bắt đầu biết tận dụng lợi thế từ sản phẩm của các lễ hội để phát triển du lịch văn hóa, đem lại cuộc sống sung túc hơn.
Những năm qua, Lễ hội Cầu ngư ở vạn Thủy Tú đã được địa phương chọn là lễ hội truyền thống phục vụ phát triển du lịch với việc đáo lệ 2 năm tổ chức một lần. Và nay, Lễ hội Cầu ngư ở đây được đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia sẽ vừa thuận lợi hơn trong việc bảo tồn, phát huy các giá trị văn hoá truyền thống, vừa tạo thêm những nét thú vị hấp dẫn du khách khi đến du lịch tại tỉnh Bình Thuận.
