Đem xuân vẽ lại

Họ ươm những hạt giống cho ca trù Hải Phòng để rồi những cây hoa lạ ấy đã trổ hoa, kết quả. Chẳng hiểu sao trong những ngày xuân này, viết về họ, tôi chợt nhớ tới một câu thơ của nhà thơ “ Đem xuân vẽ lại”. Bằng những đóng góp không mệt mỏi của họ cùng với các nghệ nhân ca trù trên toàn quốc, dường như ca trù đã tìm lại vị thế của mình trong lòng dân tộc.

Tham dự một canh hát tại câu lạc bộ ca trù Hải Phòng, chúng tôi có may mắn gặp được cả 4 nghệ nhân là thành viên sáng lập của câu lạc bộ từ đầu những năm 90 của thế kỷ 20. Được sự ủng hộ của Hội văn nghệ dân gian và Trung tâm văn hoá thành phố Hải Phòng, họ lặng lẽ cùng nhau ôn luyện đàn hát, vận động các bạn trẻ có năng khiếu nghệ thuật theo học ca trù.

Nghệ nhân Trần Trọng Quế vốn là một kép đàn có tiếng đã từng theo kép Thìn, kép Cồn diễn tại các ca quán Khâm Thiên và có thời gian đánh đàn cho NSND Quách Thị Hồ hát. Ông thông thạo lối đánh khuôn và cũng rất tài tử trong lối đánh “ hàng hoa ”. Sau Cách mạng Tháng Tám, ông bỏ đàn tham gia cách mạng và bị giặc đưa đi đày ở Phú Quốc. Hoà bình lập lại, ông trở thành nhạc công trong dàn nhạc cổ truyền của đoàn Cải lương Hải Phòng. Cho tới khi 70 tuổi, được mọi người khuyến khích, ông mới tự mình mua nguyên liệu về làm lại cây đàn đáy. Gần 50 năm mới cầm đến cây đàn, ông  lặng lẽ đóng cửa phòng tập một mình, cố nhớ lại những ngón đàn đã từng chơi từ thời trai trẻ. Cùng với nhà nghiên cứu Giang Thu (đã mất năm 2006 ) ông đạp xe đi khắp thành phố để tìm những đào nương, kép đàn năm xưa từng một thời vang bóng “ cánh gà trong ", “ cánh gà ngoài " và khu vực quán Bà Mau... ( là những địa danh trước đây tập trung nhiều ca quán và các giáo phường ), vận động họ tới tập luyện và truyền dạy nghề cho những ca nương, kép đàn trẻ. Việc khôi phục  nghề gặp rất nhiều khó khăn, lớp nghệ nhân xưa người còn người mất, người mai danh ẩn tích ngại nhắc đến chuyện cũ, thế hệ trẻ ngại tập luyện vì ca trù đòi hỏi người học phải dụng tâm, kiên trì khiến cho việc vận động thành lập nhiều lúc tưởng như bế tắc. Vậy là với chiếc xe đạp cà tàng, ông đạp xe chở nghệ nhân Nguyễn Thị Chín đến nhà từng học viên để truyền dạy. Ông tự mình làm đàn, làm phách, căng trống để có đủ nhạc cụ tập luyện và sinh hoạt cho câu lạc bộ, mua băng cát xét cho học viên nghe để nâng cao nhạc cảm... Thật hiếm có người  thầy nào lao tâm khổ tứ với học trò của mình như ông. Có lẽ khát vọng níu giữ nghệ thuật ca trù, niềm đam mê nhạc cổ và tâm nguyện được dồn những hơi sức cuối cùng cho cây đàn đáy đã giúp ông làm nên nhiều điều. Đầu xuân năm 1996, canh hát đầu tiên của CLB phát trên sóng truyền hình của Đài truyền hình Hải Phòng đã phần nào giúp công chúng hiểu về môn nghệ thuật vẫn thường bị coi là phong lưu đàng điếm. Ông đã tạo nên một tấm gương về lòng kiên trì, sự say nghề và ý thức trách nhiệm gìn giữ tinh hoa cổ nhạc dù phải vượt qua bao thăng trầm, khổ nạn.

Xuất thân từ giáo phường ca trù Đông môn - Thuỷ Nguyên, Nghệ nhân Nguyễn Thị Chín thời trẻ là một đào nương tài sắc từng tự mình mở ca quán ở Hải Phòng và Sài Gòn. Khi ấy, không ít người đã dám “ chết vì tiếng phách tre"  của bà. Dù đã 84 tuổi nhưng giọng hát của bà còn khoẻ, nảy hạt, dãi dề nhuần nhuyễn và hát được nhiều làn điệu khó như: Nhịp ba cung bắc, Ba mươi sáu giọng... Bà bảo giờ già rồi, cố truyền dạy cho lớp trẻ hết những gì mình biết, chỉ hy vọng trò giỏi hơn thầy là phấn khởi. Cùng truyền dạy cách hát và đánh phách với bà còn có Nghệ nhân Đào Thị Thẩm  - 85 tuổi, xuất thân từ giáo phường Ngãi Cầu – Hà tây. Bà theo chị là Nghệ nhân Đào Thị Bảo, đào đàn duy nhất thời bấy giờ ra Hải Phòng lập nghiệp. Trải qua nhiều gian khổ, đến khi  vừa trở thành đào nương có tiếng ở quán Bà Mau thì cũng là lúc các ca quán sinh thêm tệ đào rượu để phục vụ binh lính Pháp, Nhật và bọn tay sai học làm sang thì bà lặng lẽ rút về làm nghề thủ công, không hé răng với ai một lời rằng mình đã từng làm nghề đào hát và cũng không lấy chồng dù có nhiều người xin cưới. Mới đây, bà được CLB ca trù nơi quê cũ mời về truyền nghề cho lớp trẻ. Vậy là không quản đường xa, một mình bà lại lặn lội về Hà Tây dạy hát.

Nghệ sĩ Đỗ Quyên - chủ nhiệm CLB giới thiệu cho tôi một nghệ nhân khá đặc biệt với vốn hiểu biết sâu rộng và cách điểm trống chầu nhất mực tài tử. Ông trước đây từng là quan viên đi nghe hát cô đầu từ năm 15 tuổi. Khi có phong trào tiền khởi nghĩa, ông tìm vào Đệ tứ chiến khu Đông Triều và theo làm cận vệ dưới quyền của tướng Nguyễn Bình. Cách mạng Tháng Tám thành công, ông chuyển ra hoạt động ngoại tuyến khu vực đường 5. Cùng đồng đội, ông đã triệt phá được nhiều âm mưu chống phá cách mạng của các thế lực thù địch thời bấy giờ. Cuộc sống của ông về cuối đời rất khó khăn, thiếu thốn kéo theo nhiều chứng bệnh. Ngay chính ông cũng không thể ngờ rằng sẽ có ngày cầm lại roi trống chầu để điểm từng nhịp “ xuyên tâm trù”, “ gối hạc”, “ tứ bình”... đĩnh đạc trong canh hát. Ông sáng tác nhiều thơ hát nói và cảm thụ rất tinh tế cách luyến hơi nhả chữ nên được nhiều nghệ nhân cả nước xem trọng. Hàng tuần, ông đạp xe đến đình Hàng Kênh, địa điểm sinh hoạt của CLB cách nơi ở của ông gần 10 cây số.

Không phụ công thầy, những thế hệ học sinh của cả các nghệ nhân như nghệ sĩ Đỗ Quyên, ca nương Thu Hằng, Hải Phượng, Vân Anh; kép đàn Hoàng Khoa.... đều giành HCV, HCB trong các cuộc Liên hoan ca trù toàn quốc do Bộ Văn hoá- Thông tin ( nay là Bộ Văn hoá – Du lịch và Thể thao ) tổ chức. Đối với họ, các thầy là vốn quý rất cần được trân trọng và chăm sóc. Các nghệ nhân đã cao tuổi, tính khí thất thường nên lại càng phải khéo chiều để các thầy phấn khởi, có được niềm vui tuổi già.

Đầu xuân, xin chúc cho những cây cao bóng cả ấy mọi điều tốt lành và một năm mới rộn ràng sênh phách.

Phạm Vân Anh