Từ đêm đông ấy
Nhạc sĩ Nguyễn Văn Thương là con trai một gia đình công chức ở Huế nên đã được học đàn nguyệt để chơi ca Huế từ năm 9 tuổi. Bên cạnh đàn nguyệt, ông còn học thêm các nhạc cụ Tây phương. Ngay năm 1936, ông đã viết tác phẩm đầu tay “Trên sông Hương”.
Vào năm 1939, lúc này nhạc sĩ Nguyễn Văn Thương đang theo học tại Trường Thăng Long - Hà Nội. Do không có tiền nên ông không thể về quê ăn Tết với gia đình. Lần đầu tiên phải ăn Tết xa nhà, ông rất buồn. Năm ấy, Hà Nội rất rét. Để chống lạnh, có bao quần áo, ông “nhồi” tất vào người. Như bản năng, ông cứ thế rời phòng trọ lững thững đi về phía ga Hàng Cỏ và nhớ ra là mình không có vé tàu.
Nhạc sĩ Nguyễn Văn Thương từng kể: “Khi tàu chuyển bánh, tôi cũng theo tàu đi về phương Nam. Tiếng còi tàu mỗi lúc một xa càng làm tăng thêm nỗi nhớ nhà da diết. Đến chỗ chắn tàu ở phố Khâm Thiên, tôi chợt nảy ra ý định đi tìm người cùng cảnh ngộ với mình trong đêm nay. Phố Khâm Thiên hồi ấy có nhiều nhà nhát ả đào. Tôi muốn xem trong đêm giao thừa này có người nào không ở nhà với gia đình mà đi hát. Hoặc ca nhi nào vì kế sinh nhai mà phải ở lại hành nghề không? Đêm ấy, có 2 nhà còn để đèn ngoài cổng để chờ khách”.
 |
| Bìa tờ nhạc “Đêm đông” thời điểm phát hành trước 1975. |
Nhạc sĩ Nguyễn Văn Thương đi qua nhà đầu tiên. Cửa mở nhưng không có người ra. Đến nhà thứ 2 thì có một ca nhi đi ra mở cửa. Nhưng khi nhìn thấy một cậu thanh niên, tuổi vừa đôi mươi, ăn mặc lôi thôi thì cô ta đã thất vọng. Khi quay trở vào, cô không quên soi mình trong tấm gương treo cạnh cửa và đưa cánh tay trần vuốt nhẹ lên mái tóc.
Tối hôm đó, Nguyễn Văn Thương còn đi lang thang mãi trên nhiều đường phố Hà Nội. Cho đến khuya, khi các bà mang hương, đèn ra cúng trước thềm nhà, ông mới quay về căn gác trọ số 10 ngõ Hội Vũ. Lên giường nằm nhưng nỗi nhớ nhà và cảm giác cô đơn nơi đất khách khiến ông không tài nào ngủ được. Sau đó, ông nảy ra ý định sáng tác một bài hát để nói lên cảm xúc và suy nghĩ của mình trong đêm giao thừa đầu tiên phải xa nhà.
“Tôi đã đưa vào ca khúc hình ảnh thực tế đã đập vào đôi mắt tôi lúc đi qua phố Khâm Thiên. Đó là người “ca nhi đối gương ôm sầu riêng bóng”, còn “thi nhân lắng nghe tâm hồn tương tư” hoặc “cô lữ đêm đông không nhà” là hình ảnh của bản thân mình. Còn “chinh phu”, “chinh phụ” là những hình tượng mượn từ trong một tiểu thuyết rất thịnh hành lúc bấy giờ, chứ ta có đi chinh phụ ai đâu mà có chinh phu để nói”, nhạc sĩ Nguyễn Văn Thương từng kể.
Đêm hôm ấy, bài hát mới chỉ chốt lại ở việc khổ nào cũng bắt đầu bằng điệp khúc “đêm đông”, trừ câu kết thì đổi thành “có ai…”. Sau một thời gian, Nguyễn Văn Thương và một người theo học guitar với ông tên Kim Minh cùng trau chuốt lại lời ca, bài hát kể như mới chính thức hoàn thành.
 |
| Danh ca Bạch Yến thời trẻ. |
“Chiều chưa đi màn đêm rơi xuống/ Đâu đấy buông lững lờ tiếng chuông/ Đôi cánh chim bâng khuâng rã rời/ Cùng mây xám về ngang lưng trời…”. Với câu hát “Đâu đấy buông lững lờ tiếng chuông” nhiều người nghĩ rằng nhạc sĩ sáng tác theo hướng phục vụ cho nhà thờ.
Nhưng chính tác giả Nguyễn Văn Thương viết trong lá thư ngày 4/11/1997 rằng, tiếng chuông buông lững lờ chỉ có thể là tiếng chuông chùa. Nhưng không cứ gì ông phải đi ngang qua một ngôi chùa, mà chỉ cần nghe tiếng chuông, thường những người tu tại gia, khi niệm kinh buổi chiều, vẫn thỉnh thoảng gõ chuông từ một gác thờ nào đó.
“Vì tôi đi từ nhà ra ga Hàng Cỏ, qua phố Khâm Thiên, rồi đi lang thang khắp các nẻo đường trước khi về gác trọ thì có thể nghe được nhiều lần tiếng chuông ấy lững lờ buông. Còn nếu tiếng chuông nhà thờ thì phải dùng chữ chuông đổ, chứ không thể dùng buông lững lờ được”, trích thư.
Đến đỉnh cao danh vọng nhờ đổi giai điệu
Bài hát “Đêm đông” từng được rất nhiều ca sĩ thể hiện nhưng trước 1975, người ta thường nhắc đến 3 bản thu thành công nhất qua giọng hát của Thanh Thúy, Lệ Thu và Bạch Yến.
Trong đó, Bạch Yến là người có công lớn trong việc đổi mới phong cách thể hiện bài hát này. Vì theo nhạc sĩ Nguyễn Văn Thương, lúc bài hát mới ra đời chỉ có các nhịp điệu như: foxtrot, valse, tango… đến mãi sau năm 1950 mới có điệu slow rock. Bài hát lúc đầu mang điệu tango, sau đó Bạch Yến đã đổi từ tango sang slow rock và rất được yêu thích.
Đó là thời điểm năm 1957, điệu slow rock chỉ mới du nhập vào Việt Nam không lâu. Và Bạch Yến - một cô gái mới 15 tuổi đã chấp nhận thử thách khi tự ý đổi lại điệu nhạc cho “Đêm đông”, một ca khúc rất nổi tiếng đã từng qua nhiều thế hệ ca sĩ trình bày.
“Thời đó, không có đạo diễn âm thanh hay đạo diễn sân khấu, ban nhạc hòa âm và người làm ánh sáng chỉ làm theo yêu cầu của ca sĩ”, danh ca Bạch Yến cho biết.
Vì vậy mà Bạch Yến đã tự dàn cảnh, tự đạo diễn cho tiết mục bài hát “Đêm đông” của mình ở phòng trà Kim Sơn. Đây vốn là một vũ trường, ca sĩ thường hát những bài hát sôi động hoặc các giai điệu phù hợp để khách đến khiêu vũ.
Tiết mục “Đêm đông” của Bạch Yến hôm đó ở ngay sau một ca khúc có giai điệu rất sôi động. Khi bài hát ồn ào đó vừa kết thúc, bỗng nhiên âm thanh vũ trường hoàn toàn rơi vào im lặng, đèn sân khấu được tắt để trả về một không gian hoàn toàn tịch mịch. Trong khi quan khách chưa hiểu chuyện gì đang xảy ra thì bỗng nghe phía sân khấu, từ trong bóng tối, chậm chậm vang lên câu hát: “Chiều chưa đi màn đêm rơi xuống…”.
Trong không gian huyền ảo, tiếng hát của cô gái nhỏ Bạch Yến như đến từ cõi mơ hồ và rơi vào giữa thênh không. Một vệt sáng sân khấu từ từ rọi vào bóng dáng người nghệ sĩ đang ngồi thả hồn vào từng giai điệu, trông cô thật nhỏ bé và cô đơn…
Tất cả khán giả có mặt đều im phăng phắc để đón nhận từng câu, từng chữ trong một trạng thái rất lạ lẫm. Lạ là vì họ đang ở trong chốn vũ trường lúc nào cũng ồn ào náo nhiệt nhưng khoảnh khắc đó, tất cả đều lặng im. Là chốn vũ trường nhưng không một ai có ý định bước ra nhảy nhót như bình thường nữa. Hình ảnh người ca nữ lặng lẽ cô đơn trong đêm đông thanh vắng, qua nhịp chậm buồn của điệu slow rock đã gây ấn tượng mạnh đối với khán giả.
Khi giai điệu cuối cùng của bài hát chùng xuống cũng là lúc khán giả đồng loạt đứng lên vỗ tay tán thưởng. Và, một ca sĩ chỉ mới 15 tuổi đã mạnh dạn thổi một phong cách mới vào ca khúc cũ, khiến ca khúc thăng hoa, làm nên một hiện tượng chưa từng có.
Thời gian sau đó, “Đêm đông” là ca khúc được yêu cầu nhiều nhất trong những đêm nhạc mà Bạch Yến góp mặt. Nữ danh ca cho biết, nhiều đêm hát đi hát lại bài “Đêm đông” tới 4 - 5 lần vì được yêu cầu quá nhiều.
“Ca khúc “Đêm đông” đã làm thay đổi cuộc đời tôi. Ca khúc đưa tôi đến đỉnh vinh quang của sự nghiệp nhưng cũng khiến tôi phải đi một quãng đường dài trong cuộc đời với những cô đơn lạnh giá, giống như hình ảnh người kỹ nữ trong ca khúc”, danh ca Bạch Yến từng chia sẻ.
