Đẩy mạnh công tác truyền thông để tuyên truyền chính sách trợ giúp pháp lý đến vùng dân tộc thiểu số

Sau gần 8 năm triển khai thi hành Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017, hoạt động TGPL đạt được nhiều kết quả đáng ghi nhận, ngày càng đi vào chiều sâu, hướng về cơ sở; hệ thống pháp luật về TGPL ngày càng hoàn thiện; Cơ chế phối hợp liên ngành giữa cơ quan tố tụng, chính quyền địa phương, tổ chức đoàn thể được củng cố và ngày càng chặt chẽ hơn. Nguồn lực về con người, cơ sở vật chất, kinh phí cũng được quan tâm hơn, nhất là đã xây dựng được đội ngũ Trợ giúp viên pháp lý có trình độ, kỹ năng nghề nghiệp đáp ứng ngày càng cao trong công tác. Số lượng và chất lượng vụ việc trợ giúp pháp lý tăng theo hàng năm, nhất là hình thức tham gia tố tụng.

Theo thống kê của  Cục Phổ biến Giáo dục pháp luật và TGPL giai đoạn 2018-2024 cả nước thực hiện khoảng hơn 139.000 vụ việc TGPL tham gia tố tụng, trong đó năm 2018 (giai đoạn đầu thi hành Luật TGPL năm 2017) hơn 11.800 vụ việc thì năm 2024 đã thực hiện hơn 30.500 vụ việc, tăng 158,5%. Bình quân mỗi Trợ giúp viên pháp lý thực hiện khoảng 38 – 40 vụ việc/năm; Phần lớn các vụ việc TGPL được đánh giá đạt chất lượng, thành công, hiệu quả, góp phần giúp các đối tượng yếu thế bảo đảm quyền con người, quyền công dân trong công tác tiếp cận công lý và bình đẳng trước pháp luật, thể hiện sự hài lòng của người dân đối với chất lượng dịch vụ pháp lý, củng cố niềm tin của nhân dân vào pháp luật.

Đạt được kết quả trên là do sự quan tâm lãnh đạo, chỉ đạo của Đảng, Nhà nước, cấp ủy, chính quyền địa phương, và đặc biệt là Bộ Tư pháp, Cục Phổ biến Giáo dục pháp luật và TGPL, cơ quan chủ trì tham mưu xây dựng Luật TGPL và hệ thống các văn bản hướng dẫn thi hành.

Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đạt được, sau 8 năm thi hành Luật TGPL và pháp luật về tố tụng, các văn bản luật có liên quan đã bộc lộ một số bất cập, mâu thuẫn, chồng chéo dẫn đến quyền tiếp cận TGPL của một số đối tượng yếu thế trong xã hội chưa được đảm bảo; nguồn lực về con người (Trợ giúp viên pháp lý) trong Luật TGPL năm 2017 và Luật Luật sư năm 2006 (sửa đổi, bổ sung năm 2012) còn chồng chéo, chưa đánh giá, ghi nhận đúng mức với trình độ, năng lực và kết quả đóng góp của họ.

Pháp luật còn những khó khăn, bất cập, mâu thuẫn, chồng chéo dẫn đến quyền tiếp cận trợ giúp pháp lý của một số đối tượng yếu thế trong xã hội chưa được đảm bảo. Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017, tại Điều 7 quy định diện người được TGPL chưa bao quát hết các nhóm yếu thế trong xã hội, giấy tờ chứng minh thuộc diện thụ hưởng còn phức tạp; một số nhóm yếu thế quy định trong các văn bản luật khác như Luật Người khuyết tật năm 2010, Luật Phòng chống bạo lực gia đình năm 2022 nhưng không thuộc diện được thụ hưởng tại Luật TGPL năm 2017.

Trong Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 chưa bao quát hết các đối tượng quy định tại Điều 7 Luật TGPL năm 2017; trong tố tụng dân sự và tố tụng hành chính có quy định nhưng chưa có chế tài rõ ràng để đảm bảo thực hiện các quyền này. Luật Tố tụng hình sự 2015 chỉ quy định đối tượng được bào chữa bắt buộc tại Điều 76, tức là chỉ định bào chữa trong trường hợp người bị buộc tội, người đại diện hoặc người thân thích của họ không mời người bào chữa thì cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải chỉ định người bào chữa cho họ, gồm “Bị can, bị cáo phạm tội mà Bộ Luật hình sự quy định mức cao nhất của khung hình phạt là 20 năm tù, tù chung thân, tử hình; người bị buộc tội có nhược điểm về thể chất mà không thể tự bào chữa; người có nhược điểm về tâm thần hoặc người dưới 18 tuổi”; và điểm b khoản 2 Điều 76 cũng có quy định “Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước cử Trợ giúp viên pháp lý, luật sư bào chữa cho người thuộc diện được TGPL”.

Từ thực tiễn công tác, bà Lê Thị Thúy, Giám đốc Trung tâm Trợ giúp pháp lý Nhà nước số 3, TP. Hồ Chí Minh kiến nghị:

Một là: Hoàn thiện pháp luật, sửa đổi, bổ sung Luật TGPL năm 2017 theo hướng đồng bộ với các luật và văn bản pháp luật có liên quan trong việc thực hiện TGPL cho các đối tượng yếu thế; mở rộng đối tượng thụ hưởng, bao gồm nhóm người có thu nhập thấp, hộ mới thoát nghèo, cận nghèo, học sinh, sinh viên, công nhân trong các khu công nghiệp... Nghiên cứu, sửa đổi các văn bản hướng dẫn thi hành Luật TGPL năm 2017 theo hướng đơn giản hóa các giấy tờ chứng minh có khó khăn về tài chính để việc yêu cầu TGPL của người dân được dễ dàng, thuận lợi hơn.

Hai là: Quy phạm hóa các chương trình trực TGPL tại Tòa án nhân dân và trong điều tra hình sự 24/24 giờ thành quy định cụ thể trong Luật TGPL, quy định rõ trách nhiệm cơ quan tố tụng, người tiến hành tố tụng trong công tác phối hợp; cùng với đó, phải có biện pháp bảo đảm thực hiện và chế tài phù hợp.

Ba là: Tiếp tục đẩy mạnh công tác truyền thông bằng nhiều hình thức đề tuyên truyền chính sách TGPL đến vùng khó khăn, dân tộc thiểu số, khu công nghiệp, trường học…. Cuối cùng: Quan tâm phát triển nguồn nhân lực TGPL, trong đó chú trọng duy trì và phát triển đội ngũ Trợ giúp viên pháp lý theo hướng chuyên nghiệp, đảm bảo lực lượng nòng cốt thực hiện TGPL tại địa phương. Có chế độ chính sách tiền lương, thù lao phù hợp trong tình hình mới.

Bên cạnh đó, Luật cũng cần quy định trợ giúp viên nghỉ hưu, nghỉ công tác làm thủ tục cấp thẻ đề nghị cấp chứng chỉ hành nghề luật sư mà không cần trải qua thời gian tập sự và thi kiểm tra, sát hạch như hiện nay.