Đặng Huy Trứ, tự Hoàng Trung, hiệu Vọng Tân, Tỉnh Trai, người làng Thanh Lương, xã Hương Xuân, nay thuộc phường Hương Xuân, thị xã Hương Trà. Cụ là một nhà Nho yêu nước trong kháng chiến chống thực dân Pháp thế kỷ XIX, một quan chức lớn triều Nguyễn có tư tưởng canh tân, cả cuộc đời cụ là một tấm gương sáng vì dân, vì nước; đồng thời là một nhà văn, nhà thơ, nhà chính trị, kinh tế, quân sự, ngoại giao. Cụ còn được xem là thủy tổ của ngành nhiếp ảnh Việt Nam.
Cụ Đặng Huy Trứ xuất thân từ một dòng họ “danh gia vọng tộc”, ông nội là Đặng Quang Tuấn người hay chữ, hay thơ; bác ruột là Đặng Văn Hòa làm quan qua nhiều triều vua Nguyễn, làm tổng đốc nhiều tỉnh, thành và thân phụ là Đặng Văn Trọng nhiều lần được làm quan nhưng đều từ chối, xin đi theo con đường dạy học.
 |
Lãnh đạo thị xã Hương Trà dâng hương tưởng nhớ danh nhân Đặng Huy Trứ |
Được sinh ra trong gia đình có truyền thống hiếu học, lại được tiếp thu truyền thống yêu nước của quê hương, Đặng Huy Trứ có dịp bộc lộ khí phách và tài năng, có những đóng góp tích cực và nổi trội về nhiều mặt cho quê hương và đất nước.
Trong cuộc đời làm quan của mình, Đặng Huy Trứ đã làm được nhiều việc ích nước, lợi dân mà sử sách và đời sau còn ghi công tích. Với những cống hiến đó, cụ xứng đáng là một nhân tài xuất sắc đất Thuận Hóa, xứng danh là nhân vật văn hoá đặc sắc của dân tộc.
Sự nghiệp của cụ thể hiện trên nhiều lĩnh vực: Giáo dục, văn hoá, kinh tế, quân sự, văn học. Ở lĩnh vực nào Đặng Huy Trứ cũng có những nét đặc sắc riêng, đặc biệt là lĩnh vực thơ ca để lại cho nhân loại nhiều áng thơ sâu sắc, ý nghĩa nhưng tất cả đều tập trung vào một mục đích duy nhất là phục vụ nhân dân, đất nước. Cụ được xem là ngôi sao sáng trên vòm trời tri thức Việt Nam, càng nhìn càng sáng.
Sau một thời gian cống hiến tài năng của mình cho đất nước, cụ đã từ trần vào ngày 7/8/1874 (tức ngày 25/6 năm Giáp Tuất) tại xã Cao Dắng, chợ Bến Đồn Vàng, Phú Thọ. Sau đó thi hài của cụ được đưa về quê và an táng tại thôn Hiền Sĩ, xã Phong Sơn, huyện Phong Điền. Ban đầu mộ cụ được đắp bằng đất, nằm trên khu đồi cao với con sông Bồ uốn khúc đằng xa là dãy núi Trường Sơn trùng trùng điệp điệp, với một phong cảnh hùng vĩ nên thơ.
 |
Khuôn viên nhà thờ Đặng Huy Trứ |
Đến năm 1930 để báo hiếu ông bà cha mẹ tổ tiên, bà Đặng Thị Sâm (còn gọi là Đặng Thị Sim - cháu nội của Đặng Huy Trứ) đã bỏ tiền ra xây lăng và nhà thờ cho cụ Đặng Huy Trứ ngay tại mảnh đất của dòng họ ở làng Thanh Lương. Ngôi nhà thờ được kết cấu theo kiểu nhà rường truyền thống gồm một gian hai chái lợp bằng ngói liệt, cửa được thiết kế theo kiểu thượng song hạ bản. Di tích ngoài nhà thờ còn có các công trình: Cổng, bình phong, tượng và phù điêu cụ Đặng Huy Trứ, nhà bia, sân.
Đặc biệt hiện nay tại nhà thờ còn lưu giữ nhiều nguồn tư liệu chữ Hán. Đây là tư liệu quan trọng của dòng họ, giúp cho thế hệ trẻ có cơ hội tìm hiểu rõ hơn về cội nguồn lịch sử, văn hóa, phong tục, tập quán của dòng họ Đặng nói riêng và của cộng đồng người Việt nói chung.
Với những ý nghĩa và giá trị lịch sử đó, nhà thờ và lăng mộ của cụ đã được Bộ Văn hóa Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) xếp hạng là Di tích lịch sử (lưu niệm danh nhân) Quốc gia vào năm 1991.
