“Con đường thiêng” Mỹ Sơn, phát hiện khảo cổ lớn bậc nhất thời hiện đại
Sau nhiều đợt thăm dò, khai quật quy mô lớn, các nhà khảo cổ đã lần đầu làm rõ “con đường thiêng” dẫn vào khu đền tháp trung tâm thánh địa Mỹ Sơn (TP Đà Nẵng). Phát hiện đặc biệt này góp phần giải mã không gian hành lễ của người Champa cổ và được giới chuyên gia đánh giá là một trong những phát hiện khảo cổ quan trọng nhất tại Việt Nam trong thời hiện đại.
Ban Quản lý Di sản văn hóa thế giới Mỹ Sơn (xã Thu Bồn, TP Đà Nẵng) vừa chính thức công bố kết quả nghiên cứu, khai quật khảo cổ học kiến trúc tuyến đường dẫn từ tháp K vào khu đền tháp trung tâm thánh địa Mỹ Sơn. Đây là kết quả của quá trình phối hợp chặt chẽ giữa Ban Quản lý Di sản văn hóa thế giới Mỹ Sơn và Viện Khảo cổ học (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch), được triển khai bài bản, có hệ thống trong nhiều năm.
Công tác thăm dò khảo cổ đối với tuyến kiến trúc đặc biệt này được tiến hành lần đầu vào tháng 6/2023. Đến tháng 3/2024, đợt khai quật chính thức thứ nhất được triển khai trên diện tích 220m². Sang năm 2025, phạm vi nghiên cứu tiếp tục được mở rộng, với tổng diện tích khai quật lên tới 770m², nhằm làm rõ hơn cấu trúc, quy mô, chức năng cũng như vai trò của con đường trong tổng thể không gian thánh địa Mỹ Sơn.
Kết quả khai quật cho thấy, các nhà khoa học đã phát lộ một đoạn đường dẫn phía đông tháp K dài khoảng 75m, chạy theo hướng đông - tây, nhưng lệch về phía bắc khoảng 45 độ. Như vậy, tính từ chân tháp K đến thời điểm hiện tại, tổng chiều dài con đường đã được làm rõ là 132m.
Mặt cắt ngang của con đường có bề rộng khoảng 9m, trong đó lòng đường rộng 7,9m; bề mặt được xử lý bằng cát sỏi và gạch vụn, đầm nện chặt, với độ dày từ 0,15 - 0,2m, cho thấy kỹ thuật xây dựng khá công phu của cư dân Champa cổ.
Đáng chú ý, hai bên tuyến đường là hệ thống tường bao được xây bằng gạch, móng tường được gia cố bằng lớp sỏi cuội kết hợp bột gạch, bảo đảm độ bền vững.
Qua khai quật, các nhà khảo cổ đã xác định được 4 vị trí cửa cổng trên tường bao phía nam. Tại các vị trí này còn lưu lại dấu tích thanh đà cửa bằng đá, với các lỗ mộng vuông dùng để dựng trụ đá và lỗ mộng tròn dành cho trụ xoay của cánh cửa, những chi tiết kiến trúc có giá trị cao trong việc nhận diện công năng và tính chất nghi lễ của con đường.
Theo đánh giá của các chuyên gia, những phát hiện từ đợt khai quật năm 2025 đã cung cấp hệ thống chứng cứ khoa học quan trọng, đủ cơ sở để khẳng định đây chính là “con đường thiêng” - tuyến đường hành lễ dẫn thần linh, vua chúa và các tăng lữ Bà la môn giáo tiến vào không gian linh thiêng bậc nhất của vương quốc Champa. Con đường này được xác định tồn tại vào khoảng thế kỷ XI - XII, giai đoạn phát triển rực rỡ của thánh địa Mỹ Sơn.
Từ phát hiện này, vai trò trung tâm tôn giáo của Mỹ Sơn trong suốt tiến trình lịch sử Champa tiếp tục được củng cố. Không gian thiêng của thánh địa được hình dung là một chỉnh thể có sự mở rộng hoặc thu hẹp theo từng thời kỳ, gắn với các triều đại khác nhau, thay vì chỉ là những cụm tháp rời rạc như cách hiểu trước đây.
Đặc biệt, các nghiên cứu so sánh bước đầu cho thấy con đường thiêng tại Mỹ Sơn là hiện tượng gần như duy nhất trong hệ thống di tích Champa đã được biết đến. Trong khi phần lớn các di tích Champa khác thường có trục đường đi thẳng từ bên ngoài vào đền tháp trung tâm, thì con đường tại Mỹ Sơn lại dẫn vào một quần thể di tích rộng lớn, phản ánh tư duy kiến trúc, tổ chức không gian và nghi lễ hết sức đặc biệt của người Chăm cổ.
PGS-TS Ngô Văn Doanh - Nguyên Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Đông Nam Á (Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam) nhận định, kể từ khi người Pháp phát hiện thánh địa Mỹ Sơn vào cuối thế kỷ XIX, việc phát lộ con đường thiêng dẫn vào khu đền tháp trung tâm có thể xem là “sự kiện khảo cổ học lớn nhất tại Việt Nam trong thời hiện đại”.
Theo ông Doanh, giá trị độc đáo của con đường không chỉ nằm ở loại hình kiến trúc mà còn ở vị trí và chức năng dẫn lối vào các khu đền tháp, những yếu tố trước đây chưa từng được nhận diện một cách rõ ràng.
Liên quan đến định hướng thời gian tới, ông Nguyễn Công Khiết - Phó Giám đốc phụ trách Ban Quản lý Di sản văn hóa thế giới Mỹ Sơn cho biết, đơn vị sẽ tiếp tục phối hợp với Viện Khảo cổ học xây dựng chương trình nghiên cứu tổng thể nhằm làm rõ toàn bộ quy mô, cấu trúc và diện mạo của con đường trong bối cảnh không gian chung của thánh địa Mỹ Sơn.
Song song với đó là công tác tu bổ, bảo quản, từng bước phát huy giá trị di sản, hướng tới việc tổ chức cho du khách tham quan theo đúng “con đường di sản” mà người Chăm xưa đã kiến tạo, góp phần nâng cao giá trị khoa học, văn hóa và pháp lý của Di sản văn hóa thế giới Mỹ Sơn.