Cờ người - khi cờ và võ cùng thăng hoa

32 võ sinh cùng gươm, đao trên… bàn cờ

Cờ người là một trò chơi dân gian mang đậm bản sắc văn hóa của người Việt. Không biết cờ người có từ bao giờ nhưng vào các dịp lễ hội, đặc biệt là trong dịp Tết Nguyên đán truyền thống của dân tộc thì người ta lại thấy nhiều địa phương trên cả nước tổ chức hội đánh cờ người.

Hội đánh cờ người thể hiện rất rõ bản sắc văn hóa vùng miền. Ở miền Bắc, tiến trình trong hội đánh cờ người mang đậm dấu ấn diễn xướng dân gian qua các điệu múa kèm theo những bài vè đặc trưng. Còn ở miền Trung và miền Nam, trong hội đánh cờ người, khi tiếng trống lệnh vang lên, quân cờ phải xuất tiến tới, tấn công đối phương bằng các thế võ.

Riêng hội đánh cờ người ở Bình Định, người xem được thưởng ngoạn những màn thi đấu võ thuật độc đáo như một cuộc đối kháng thật sự, chứ không chỉ đơn thuần là những màn biểu diễn.

Theo các bậc cao niên am hiểu về trò chơi dân gian cờ người ở thị xã An Nhơn (tỉnh Bình Định), hội đánh cờ người ở đây bắt nguồn từ làng Phú Đa (thôn Tân Dân, xã Nhơn An, thị xã An Nhơn). Sau đó, trò chơi này phổ biến khắp các làng quê ở tỉnh Bình Định. Tuy nhiên, trải qua nhiều biến đổi thăng trầm của lịch sử, cũng như nhiều lễ hội dân gian khác, hội đánh cờ người đã từng có thời kỳ bị mai một.

Mãi đến năm 2006, võ sư Lê Xuân Cảnh (phường Nhơn Hưng, thị xã An Nhơn) mới quyết định khôi phục lại trò chơi dân gian cờ người này tại phường Nhơn Hưng. Võ sư Lê Xuân Cảnh có sáng kiến đưa biểu diễn, thi đấu võ cổ truyền vào hình thức chơi cờ người, để hội cờ càng thêm sinh động, hấp dẫn hơn.

Cũng từ đó, võ sư Lê Xuân Cảnh và học trò được mời đi biểu diễn ở nhiều nơi trong tỉnh Bình Định. Rồi, nhận thấy trò chơi dân gian này có sức thu hút nên một số địa phương trong tỉnh bắt đầu khôi phục. Các địa phương như: TP Quy Nhơn, thị xã An Nhơn, huyện Tuy Phước… vào dịp Tết Nguyên đán luôn tổ chức hội đánh cờ người nhằm khôi phục lại trò chơi, nét văn hóa dân gian đặc sắc này.

Xuất phát từ môn thể thao đầy trí tuệ và nghệ thuật là cờ tướng, cờ người có luật chơi như cờ tướng với đầy đủ các tướng, sĩ, tượng, xe, pháo, mã, tốt. Tuy nhiên, thay vì đặt bàn cờ trên bàn với những quân cờ bằng gỗ hay ngà thì bàn cờ người được vẽ vuông vức trên khoảng sân rộng, có kẽ ô như bàn cờ tướng. Bàn cờ có 32 quân cờ là 32 võ sinh, tương ứng với mỗi bên 16 võ sinh. Các võ sinh cầm trên tay những vũ khí như: gươm, đao, mác, kiếm… và được điều khiển bởi hai kỳ thủ ngồi trên hai chòi.

Hai kỳ thủ là những người giỏi cờ tướng, đã khẳng định được thứ hạng, tên tuổi trong các giải cờ tướng cấp tỉnh, cấp quốc gia. Trong các thế cờ, họ có thể “thiên biến vạn hóa” ra các thế công thủ linh hoạt. Vậy nên hội đánh cờ người ở Bình Định lôi cuốn nhiều giới, hoặc là người xem vừa sành cờ tướng vừa am hiểu võ thuật, hoặc có người chỉ đơn thuần xem biểu diễn võ nhưng cũng không ít người mê mẩn trận cờ bởi những đấu pháp của hai kỳ thủ.

Trong khi đó, để thực hiện được nước cờ theo từng thế võ, đòi hỏi các võ sinh không chỉ am hiểu võ cổ truyền mà còn có những kiến thức cơ bản về kỳ thuật. Vì vậy, để được chọn vào đội thi đấu cờ người, các võ sinh phải được huấn luyện võ thuật rất nhuần nhuyễn, công phu.

Trong 32 quân cờ, ngoài những chàng trai khỏe mạnh còn có nhiều bóng hồng xinh đẹp. Các cô gái ẩn mình trong những quân cờ với những thế võ của đất Bình Định danh tiếng, mang đến cho khán giả nhiều khoảnh khắc thú vị và bất ngờ, như thể những bông hoa tô điểm thêm cho mùa xuân của đất trời.

Độc đáo đánh cờ và đấu võ

Trước giờ thi đấu, bên ngoài bàn cờ người, cổ động viên “tiếp sức” cho đội mình bằng những hồi trống, tiếng chiêng liên hồi làm cho không khí trở nên sôi động. Quá trình thi đấu, khi kỳ thủ ngồi trên chòi điều khiển quân cờ (điều khiển bằng ba thuật ngữ: tấn, bình, thoái) thì tiếng trống lệnh vang lên, quân cờ phải xuất tiến bằng các thế võ như: đứng tấn, múa đao, múa giáo, múa mác, đi một bài quyền…

Mỗi nước cờ ăn quân được gắn liền với thế võ tương ứng khác nhau. Chẳng hạn, quân mã muốn sát bất cứ quân cờ nào khác của đối phương thì dùng thế “hầu tiểu kiêm kê” xoay một vòng rồi đánh ngang, quân xe sát quân pháo thì dùng thế “thừa châu bố địa” đánh phủ đầu từ trên xuống, quân pháo sát quân mã thì dùng thế “đục pháo xuân thiên” từ dưới đánh lên trên, quân bồ (quân tượng) sát quân mã thì dùng thế “ngưu khai giác” giống như cặp sừng trâu đánh qua đánh lại...

“Võ thuật trong cờ người đã được nghiên cứu và phát triển thành bài, thành thế. Các quân cờ tùy theo đối thủ mà có những miếng đòn, thế đánh riêng. Cứ như vậy, những bộ pháp di chuyển được đúc kết thành 81 bài rất phong phú và đặc sắc”, võ sư Lê Xuân Cảnh cho biết.

Khi quân của một trong hai bên bị sát hạ thì hồi trống cũng vang lên theo nhịp trống sát. Quân cờ thua sẽ bị loại khỏi cuộc chơi, phải ngồi về phía sau bàn cờ của đối phương. Còn khi một trong hai kỳ thủ rơi vào thế bí, không chịu xuất quân thì hồi trống thúc giục vang lên liên hồi, nếu kỳ thủ không thể xuất quân sẽ bị xử thua.

Càng về sau, khi các quân cờ càng thưa dần cũng là lúc cuộc cờ thêm căng thẳng. Những quân cờ chủ chốt còn lại, tùy theo từng thế cờ nhất định để di chuyển, thi triển các thế võ khác nhau. Và, sự hấp dẫn của cờ người thường là lúc bước vào tàn cuộc. Võ sinh nhập vai tướng phải là người giỏi võ. Bước vào đường cùng, vị tướng thường trổ hết các tuyệt chiêu của mình để phá vòng vây. Vị tướng tả xung hữu đột, có khi phải đánh liên tiếp với hai, ba đối thủ nên các trận chiến thường diễn ra rất hấp dẫn.

Ở Bình Định, nhiều ván cờ còn là sự tái hiện của những trận chiến, những trận đánh oai hùng trong lịch sử với các chiến thuật cực kỳ cao thâm khó lường, mang đến cho người xem hết bất ngờ này đến bất ngờ khác. Những thế trận tưởng thắng bỗng hóa thành bại, hay tưởng bại bỗng vùng lên quật khởi kiên cường.

Sự hấp dẫn của hội đánh cờ người còn phải kể đến vai trò của người điều khiển và bình luận trận đấu. Người điều khiển thường là một cao thủ cờ tướng và có năng khiếu diễn giả, với những lời bình vừa sâu về chuyên môn, vừa pha chút hài hước để tạo sự thú vị, cuốn hút.

Một trận đấu cờ người thường kéo dài hai giờ đồng hồ, nếu sau thời gian này vẫn “bất phân thắng bại” thì người điều khiển sẽ hội ý hai kỳ thủ với hai phương án, một là bốc thăm để phân chia thắng bại, hai là cả hai nhận kết quả hòa. Vì thi đấu dưới hình thức biểu diễn, giao lưu học hỏi kinh nghiệm nên kết thúc trận đấu, cả hai bên đều được trao giải nhằm động viên tinh thần của các kỳ thủ và võ sinh.

Có thể nói, mặc dù là một trò chơi dân gian đấu trí và có sự thắng thua nhưng trong trận đấu cờ người ở Bình Định, cuộc chơi thường đem lại những tiếng cười sảng khoái, những niềm vui hòa lẫn trong không khí háo hức của lễ hội mùa xuân, chứ không phải nặng nề như nhiều cuộc chơi khác. Và, cờ người không đơn thuần chỉ để giải trí mà còn mang đầy tinh thần thể thao, trí tuệ, đề cao tinh thần thượng võ, triết lý mang đậm bản sắc dân tộc Việt, thể hiện nét bản sắc văn hóa từ những trang sử hào hùng thời dựng nước, giữ nước và chống giặc ngoại xâm.