Chuyện thầy Chu Văn An và cậu học trò thủy thần

Tượng Chu Văn An thờ tại Văn Miếu.
Tượng Chu Văn An thờ tại Văn Miếu.
(PLVN) - Trong suốt cuộc đời, thầy Chu Văn An đã đào tạo được nhiều học trò, trong đó có không ít người đỗ đại khoa làm quan lớn trong triều và có nhiều cống hiến cho đất nước. Tuy nhiên, ông còn có một người học trò rất đặc biệt là thủy thần vì kính trọng tài năng, nhân cách của thầy mà hóa thành người lên hạ giới để xin theo học.

Người học trò đặc biệt của thầy Chu Văn An

Theo thần tích tại đình làng Thanh Liệt (làng Quang), quê hương của Chu Văn An và cũng là nơi thờ ông làm thành hoàng, thì Chu Văn An sinh năm Nhâm Thìn (1292), mất năm Canh Tuất (1370). Ông người thôn Văn, xã Quang Liệt, huyện Thanh Đàm (nay là xã Thanh Liệt, huyện Thanh Trì, Hà Nội). 

Chu Văn An là một nhà giáo, một thầy thuốc và cũng là một đại quan nhà Trần, được phong tước Văn Trinh Công nên đời sau quen gọi ông là Chu Văn An. Các sử sách cũ như Đại Việt Sử ký Toàn thư, Lịch triều Hiến chương loại chí, Việt sử Thông giám Cương mục,… đều nhất trí ca ngợi Chu Văn An ngay từ khi còn trẻ tuổi đã có tính cứng cỏi, cương nghị, bền giữ tiết tháo, sửa mình trong sạch, không cầu lợi lộc, chỉ ở nhà đọc sách. 

Sau khi thi đậu Thái học sinh, vốn là người chính trực nên Chu Văn An không ra làm quan, chỉ ở nhà mở trường dạy học ở làng Huỳnh Cung, bên kia sông Tô Lịch (nay là thôn Huỳnh Cung, xã Tam Hiệp, huyện Thanh Trì, Hà Nội).  Học trò theo học ông rất đông.

Theo Đại Việt Sử ký toàn thư, Chu Văn An vốn học vấn tinh thông, nổi tiếng gần xa, nên “học trò đầy cửa, thường có kẻ đỗ đại khoa”. Quả vậy, trong số môn đệ của ông có nhiều người thành đạt, thi đỗ ra làm quan to trong triều đình như Phạm Sư Mạnh, Lê Bá Quát,… Tuy nhiên, khi về thăm thầy, kể cả các bậc đại khoa vẫn phải giữ lễ, được thầy nói chuyện ít lời thì rất lấy làm mừng.

Có những học trò cũ không tốt, ông thẳng thắn quở trách, thậm chí quát mắng không cho gặp. Tính nghiêm nghị, tư cách thanh cao và học vấn sâu rộng làm cho tiếng tăm Chu Văn An ngày càng lan xa. Thậm chí, vua Trần Minh Tông còn đích thân mời ông ra làm chức Tư nghiệp Quốc Tử Giám và dạy cho Thái tử học.

Ông nhận lời, sự kiện ấy khiến cho Tư đồ Trần Nguyên Đán, một nhà thơ nổi tiếng thời Trần phải thốt lên rằng: “Học hải hồi lan, tục tái thuần/ Thượng tường sơn đẩu đắc tự nhân”, nghĩa là: “Bể học xoay triều sóng, phong tục trở về thuần hậu/ Trường lớn trong nước được thầy dạy như Bắc đẩu Thái sơn”. Không những thế, người đời còn tôn xưng ông là “Vạn thế sư biểu”, nghĩa là “người thầy của muôn đời”.

Đức độ và uy tín của ông như vậy, khiến cho học trò đến theo học ngày càng nhiều, trong đó có một người học trò vô cùng đặc biệt.

Theo sự tích lưu tại Xá Càn từ, nơi thờ người học trò thủy thần của Chu Văn An, tương truyền vào thời Chu Văn An dạy học ở làng Huỳnh Cung, có một chàng trai trẻ, vẻ ngoài tuấn tú lên xin học. Người học trò ấy khiêm tốn nói về thân phận của mình, thầy Chu Văn An nghe xong bảo rằng đã hiếu học thì bất kỳ ai cũng học được, miễn là chịu khó.

Tuy nhiên, bạn đồng môn lại thấy người học trò này từ đầm Lân Đàm đi đến trường và đã thưa với thầy Chu, nhưng thầy không nói gì. Một hôm nhìn thấy trên chỏm đầu của người học trò có cánh bèo tấm, thầy Chu Văn An biết đó là con vua Thủy Tề lên học.

Biết vậy nhưng thầy Chu Văn An vẫn dạy dỗ hết mực ân cần, lại được người học trò chăm chỉ, nên ngày qua ngày chữ của thầy, lời thầy giảng cứ thấm sâu vào tâm trí người học trò ấy. 

Gặp năm trời làm đại hạn kéo dài, đồng ruộng khô nẻ, lúa mùa nắng cháy, nhân dân lo lắng. Hôm ấy, sau buổi học, thầy Chu Văn An hỏi học sinh ai có cách gì giúp dân vượt qua thiên tai khắc nghiệt. Trước lời khẩn thiết của thầy, người học trò thủy thần thưa với thầy: “Con biết là trái lệnh thiên đình thì sẽ bị trừng phạt nhưng con xin làm để giúp dân chống hạn, cứu lúa”.

Sau đó thủy thần lấy hai nghiên mực đen, một nghiên mực đỏ và bút lông, đem ra giữa sân, mài mực đầy nghiên, rồi ngửa mặt lên trời đọc chú, cầm bút mực, vẩy lên trời. Ngay lập tức, mực đỏ vung lên trời thành sấm chớp ầm ầm, mực đen vung lên trời thì mây đen kéo đến, mưa rơi tầm tã, nước đen như mực. Những cánh đồng khô cằn đều được uống no nước, lúa khắp vùng được cứu sống.

Truyền thuyết kể rằng, sau khi làm mưa, mực rơi xuống Ðầm Vĩnh Quỳnh biến thành Ðầm Mực, còn bút rơi xuống làng Tó (Tả Thanh Oai), nơi sau này phát tích dòng họ Ngô Gia Văn Phái lừng danh khoa cử, có nhiều người đỗ tiến sĩ như Ngô Thì Sỹ, Ngô Thì Nhậm, Ngô Điền…

Miếu Gàn (Xá Càn từ) – nơi thờ thủy thần.
 Miếu Gàn (Xá Càn từ) – nơi thờ thủy thần.

Nhưng vì trái lệnh thiên đình, học trò thủy thần đã bị sấm sét nhà Trời đánh chết. Xác con vua Thủy hiện nguyên hình là một con thuồng luồng nổi lên trôi về phía Cầu Bươu. Nơi hóa của người học trò thủy thần được dân lập miếu thờ, gọi là miếu Gàn, tên chữ là Xá Càn từ nghĩa là trừ nạn hạn hán. 

Cũng để tỏ lòng nhớ công ơn của thủy thần, nhân dân bảy làng quanh vùng đã tôn thủy thần làm thành hoàng, lập đền thờ. Đó là các làng Bằng Liệt, Tứ Kỳ, Pháp Vân, Linh Đường, Đại Từ, Tựu Liệt và Lê Xá. Trải qua thời gian, các triều đại phong kiến đều vô cùng tôn kính và sắc phong học trò thủy thần là Bảo Ninh Vương.

Theo Giáo sư sử học Trần Quốc Vượng, huyền tích này “lần đầu tiên được phụ chép thêm trong Lĩnh Nam Chích Quái, nghĩa là sau khi thầy Chu mất (1370) khá lâu”. 

Trong tập truyện Lĩnh Nam Chích Quái được sáng tác vào thế kỷ XV, câu chuyện về người học trò thủy thần được đặt trong truyện “Vị thần ở chằm Lân Đàm”, mà tác giả chép thêm trong phần phụ lục. Chuyện kể rằng: “Thần Lân Đàm chính là thần rồng. Xưa thần thường hóa thành người để tìm thấy học đạo. Thầy học (có chỗ nêu rõ thầy học ở đây là Chu Văn An, bậc đại nho thời Trần) lấy làm lạ bèn tìm chỗ ở của thần, thấy thần náu trong chằm (đầm). Thầy học thường tra hỏi, thần bèn nói thực rằng: “Năm nay trên thiên đình ngừng việc làm mưa”.

Thầy học cố nài thần làm ra mưa. Thần bất đắc dĩ phải nghe lời. Sau trong chằm có biến động, thầy học tới chằm thấy thần hút nước trong nghiên phun thành mưa mực để trừ hạn hán. Thượng đế cho là việc đã tiết lộ (thiên cơ) bèn bắt tội thần. Thây thần nổi ở trên chằm, thầy học thu về án táng, nhân đặt tên chằm là Long Đàm, sau đổi thành Lân Đàm”.

Tục thờ Thủy thần hay phương thuật cầu mưa của người Việt cổ?

Từ địa danh Miếu Gàn hay Xá Càn từ (nơi thờ người học trò thủy thần), một số nhà nghiên cứu lịch sử - văn hóa đã tìm thấy được vết tích của phong tục thờ Thần cá hay Thủy thần của người Việt cổ ẩn chứa đằng sau câu chuyện huyền hoặc về thầy Chu Văn An và con vua Thủy Tề. 

Về địa danh miếu Gàn, dân gian thường truyền nhau rằng gọi là miếu Gàn vì hai ông này gàn dở, dám làm một việc trái lệnh thiên đình. Tuy nhiên theo nhà dân tộc học Từ Chi và giáo sư sử học Trần Quốc Vượng, nếu tiếp cận từ góc độ ngữ âm học lịch sử, thì đã có sự chuyển hóa âm “K” thành “G” (Càn thành Gàn).

Càn hay Xá càn là gốc từ Mã Lai cổ, có nghĩa là Cá. Địa danh càn – cờn có rất nhiều ở miền ven sông – biển nước ta, từ Hưng Yên (phố Hiến cũ có miếu Gàn, cửa Gàn), đến Nam Định – Ninh Bình (Càn Hải, sông Càn…) đến suốt dọc ven biển miền Trung (cửa Cờn ở Diễn Châu, Nghệ An…).

Tuy ở đâu đó, miếu Càn – Cờn đã chuyển thờ bà Dương hậu hay Triệu phi nhà Tống và các cô “công chúa”, đâm đầu xuống biển, sau cuộc bại vong của nhà Tống và xác trôi về đến đâu, dân vớt lên chôn và lập miếu thờ đến đấy, song nhà dân tộc học – lịch sử đã có thể suy đoán ra việc thờ Thần cá hay Thủy thần. Tuy nhiên, có giải thuyết lại cho rằng, thủy thần có nguồn gốc thuồng luồng hay rồng đều cho thấy lớp văn hoá sớm nhất của vùng này, chắc chắn có liên quan đến tục thờ rắn.

Sau lần điền dã dân tộc học năm 1969, giáo sư Trần Quốc Vượng “thực sự không ngờ yếu tố Mã Lai cổ của nền văn hóa – tâm linh Việt cổ lại vào sâu đồng bằng Bắc Bộ đến tận cùng sông Tô – Bằng Liệt. Rồi, vì ở thế kỷ XIV ở đây có trường học của thầy Chu nổi tiếng mà dân gian đã xúc cảm, với sức tưởng tượng kỳ vĩ sáng tạo nên câu chuyện con vua Thủy và Đầm Rồng hiện thành người lên theo học”.

Giáo sư Trần Quốc Vượng còn nhận ra trong huyền tích đó lưu giữ tàn tích một phương thuật của người Việt cổ. Đó là phương thuật cầu mưa của các vị pháp sư của cư dân trồng lúa nước: nghi lễ vẩy nước lên trời mô phỏng mưa để nước mưa trời theo đó cảm ứng người trời mà rơi xuống cứu hạn cho dân.

Theo ông, ở đây mô-típ cầu mưa đã được sửa đổi đôi chút: cành phan rẩy nước được thay bằng ngọn bút lông, bát nước được thay bằng nghiên mực của thầy Chu Văn An. Bút lông được tung lên trời và rơi xuống địa vực làng Tó. Mà theo dân gian giải thích, chính vì vậy mà làng Tó “phát” về văn học với dòng họ Ngô Gia Văn Phái.

Tuy nhiên, nhìn từ góc độ khoa học, mô-típ này suốt hiện khá muộn vì văn phái này mới phát đạt ở thế kỷ XVIII.  Tiếp đó trường hợp nghiên mực rơi xuống và biến thành Đầm Mực cũng như vậy. Thực ra theo khoa học duy lý thì Đầm Mực, nay là ruộng trũng, là vết tích cũ của dòng Tô Thủy và bên dưới đầy than bùn, kết quả hiệu ứng rừng đầm lầy bị vùi lấp, do vậy mà nước đen như pha mực!

Có ý kiến cho rằng, thời Chu Văn An còn sống, vào cuối thời Trần, Nho giáo trỗi dậy mạnh mẽ, để gần một thế kỷ sau trở thành Quốc giáo dưới triều vua Lê Thánh Tông trị vì (1460 - 1497). Những nhà Nho nắm quyền dưới thời vua Lê đã sửa lại thần phả khắp cả nước, trong đó truyền thuyết về vị thủy thần ở hồ Linh Đàm được sáng tạo thành câu chuyện về hiếu lễ mang đậm màu sắc Nho giáo.

Tuy nhiên, dù câu chuyện giữa thầy Chu Văn An và người học trò thủy thần có là thực, hay là sản phẩm của trí tưởng tượng dân gian đi chăng nữa, thì vẫn hiển hiện ở đó tinh thần thương dân, yêu nước của người được tôn vinh là “thầy của muôn đời” – Chu Văn An, nhân cách ấy khiến cho quỷ thần nào cũng phải cảm hóa.

Tin cùng chuyên mục

Thầy giáo Phạm Quốc Việt thường xuyên kiểm tra kiến thức học sinh.

Thầy giáo Phạm Quốc Việt thầm lặng cống hiến trên vùng sâu Tu Mơ Rông

(PLVN) - Nhiệt huyết, sáng tạo trong giảng dạy; truyền ngọn lửa say nghề đến đội ngũ giáo viên; thương yêu, miệt mài truyền thụ tri thức cho bao thế hệ học sinh, thầy giáo Phạm Quốc Việt, Bí thư Chi bộ, Hiệu trưởng Trường phổ thông dân tộc bán trú Tiểu học -Trung học cơ sở (PTDTBT TH-THCS) xã Đăk Sao đã và đang góp sức vào sự nghiệp giáo dục ở huyện vùng sâu Tu Mơ Rông, tỉnh Kon Tum.

Đọc thêm

Thiêng liêng và đẹp đẽ - tình thầy trò…

Thầy giáo Nguyễn Quang Thọ và cô giáo Nguyễn Thị Dung chia sẻ câu chuyện xóa mù chữ cho đồng bào Mông trong chương trình “Thay lời tri ân” 2024. (Ảnh: MOET)

(PLVN) - Mỗi chúng ta đều có một vài người thầy sẽ ở trong tim suốt hành trình về sau này của cuộc đời. Có thể đó là những người thầy đã nắm tay bạn vượt qua những ngã rẽ bất ngờ, hoặc đó chỉ giản đơn là những người thầy trong miền thơ ấu trong veo, ăm ắp kỷ niệm. Bởi thế, mỗi chúng ta luôn có một nơi để trở về, thiêng liêng và đẹp đẽ, được viết nên bởi tình thầy trò…

Giải pháp để giáo dục Việt Nam thăng hạng quốc tế

GS. Võ Xuân Vinh. (Ảnh: Thảo Nguyên)
(PLVN) - Mới đây, tại cuộc gặp mặt đại diện nhà giáo, cán bộ quản lý ngành giáo dục nhân kỷ niệm 42 năm ngày Nhà giáo Việt Nam (20/11/1982 - 20/11/2024), Tổng Bí thư Tô Lâm có phát biểu, ngành Giáo dục Việt Nam cần phấn đấu thăng hạng trên bản đồ giáo dục khu vực và quốc tế. Theo mục tiêu, đến 2030, Việt Nam nằm trong 3 nước đứng đầu ASEAN về số lượng các công bố quốc tế và chỉ số ảnh hưởng của các công trình nghiên cứu khoa học, có trường ĐH lọt top 100 hàng đầu trên thế giới.

Người 'gieo mầm' tri thức bằng sự tận tâm và sáng tạo ở Bắc Ninh

Cô Đỗ Thị Chuyên - giáo viên dạy môn Sinh học, trường THCS Từ Sơn. (Ảnh: NVCC).
(PLVN) - Trong lớp học, tiếng giảng bài của cô giáo Đỗ Thị Chuyên (trường THCS Từ Sơn, TP Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh) vang lên nhẹ nhàng nhưng đầy nhiệt huyết, như truyền đi niềm đam mê và sự tận tuỵ, dẫn dắt học sinh bước vào hành trình khám phá tri thức, để những ước mơ của các em được ươm mầm và lớn lên từng ngày...

Đừng vội quy kết 'vi phạm liêm chính' khi bài báo khoa học bị rút: Hoàn thiện quy định để tạo điều kiện cho nhà khoa học cống hiến

Một chuyên gia cho rằng đang có “lỗ hổng” pháp lý trong xử lý sự việc bị rút bài báo khoa học. (Vẽ minh họa: DAD)
(PLVN) - Sau khi Báo Pháp luật Việt Nam (PLVN) có một số bài viết phản ánh về vấn đề rút bài báo khoa học, nhiều ý kiến cho rằng cần có một bộ quy tắc ứng xử chuẩn mực đạo đức, liêm chính cho các nhà khoa học; trong đó quy định chặt chẽ những điều được và không được phép làm, hướng xử lý khi có sai phạm, đặc biệt với các đề tài nghiên cứu có sử dụng ngân sách nhà nước.

Người thầy tâm huyết với công tác trẻ em

Trong vai trò Ủy viên Hội đồng Đội Trung ương, thầy Đặng Tất Dũng đã đồng hành cùng trẻ em trong quá trình chuẩn bị hai Phiên họp giả định Quốc hội trẻ em trong 2 năm 2023 - 2024. (Ảnh: NVCC)
(PLVN) - Là Phó Trưởng khoa Luật Hành chính - Nhà nước, Trường Đại học Luật TP HCM, đồng thời cũng là Ủy viên Hội đồng Đội Trung ương, thành viên Ban Chủ nhiệm Câu lạc bộ tư vấn, trợ giúp trẻ em cấp Trung ương nên TS. Đặng Tất Dũng còn được biết đến là người dành nhiều thời gian, tâm huyết cho trẻ em. Nhân dịp Ngày Nhà giáo Việt Nam 20/11 sắp tới, phóng viên Báo Pháp luật Việt Nam đã có dịp trò chuyện cùng thầy về những câu chuyện liên quan đến trẻ em.

Chuyện của những người thầy đặc biệt

Học sinh Trường Giáo dưỡng số 4. (Ảnh: K.O)
(PLVN) - Họ là những thầy cô đã từng dạy học phổ thông, rồi cơ duyên vào trường giáo dưỡng, nơi những học trò đã từng là “tội phạm nhí”. Và họ đã dạy dỗ học sinh của mình bằng chính sự yêu thương, tận tụy, kiên nhẫn để mỗi ngày, gần hơn, uốn các em về phía mặt trời, những thiện lành bình dị trong cuộc đời. Đó là những thầy cô trường giáo dưỡng được tuyên dương trong Chương trình Chia sẻ cùng thầy cô dịp 20/11 năm nay…

Thầy cô giáo thời kỳ 4.0: Vượt qua thách thức, nắm bắt cơ hội

Một buổi học về tình cảm cha con, học sinh được xem phim về bố trong lớp học của cô giáo Nguyễn Thị Thủy Tiên. (Nguồn: NVCC).
(PLVN) - Bước vào thời đại công nghệ phát triển, học sinh không còn thụ động tiếp thu kiến thức từ các thầy, cô giáo ở trên lớp. Giờ đây, mỗi bài giảng của giáo viên cần sự đầu tư về cả kiến thức, công nghệ, vốn hiểu biết xã hội để đem đến cho các em những bài học hấp dẫn nhất. Đây vừa là một thách thức, vừa là cơ hội cho giáo viên tiếp tục học hỏi, thay đổi vì một nền giáo dục hiện đại.

Lớp học đặc biệt của các cô giáo U80

Bà Nguyễn Thị Hồng Hạnh (tạp dề vàng) cùng các học viên. (Ảnh: NVCC)
(PLVN) - Ở độ tuổi U80, khi nhiều cụ ông, cụ bà đang tận hưởng những năm tháng an nhàn của tuổi già, thì vẫn có những người tiếp tục cống hiến hết mình cho sự nghiệp dạy học. Dù là lớp học làm bánh hay lớp học “xoá mù chữ”, điểm chung của những lớp học này là hoàn toàn miễn phí và được khởi nguồn từ tấm lòng nhân ái, tận tụy của các cô giáo đã bước qua tuổi xế chiều.

Tâm lý học đường - Chuyện không của riêng ai

Tình trạng bạo lực học đường gia tăng khiến học sinh cảm thấy lo âu. (Ảnh minh họa)
(PLVN) - Tâm lý học đường không chỉ là vấn đề của riêng học sinh, mà còn là trách nhiệm của cả gia đình, nhà trường và xã hội. Khi học sinh được chăm sóc và hỗ trợ tốt về tinh thần, các em sẽ có cơ hội phát triển toàn diện, đóng góp cho cộng đồng và trở thành những công dân có ích trong tương lai.

Cô Điêu Thị Ngọc Hoa - một nhà giáo tiêu biểu năm 2024

Cô Điêu Thị Ngọc Hoa - một nhà giáo tiêu biểu năm 2024
(PLVN) - Tự hào lan tỏa khắp Trường THPT Chuyên Hùng Vương (tỉnh Phú Thọ) khi cô giáo Điêu Thị Ngọc Hoa, giáo viên môn Hóa học, được Bộ Giáo dục và Đào tạo vinh danh trong danh sách 251 nhà giáo, cán bộ quản lý cơ sở giáo dục tiêu biểu năm 2024.

'Chia sẻ cùng thầy cô' - Tôn vinh những hy sinh thầm lặng

Đại úy Nguyễn Đình Thông giảng dạy các em nhỏ ở lớp học tình thương. (Ảnh: NVCC)
(PLVN) - Tối 15/11 tại Hà Nội đã diễn ra Lễ tuyên dương 60 nhà giáo tiêu biểu trong chương trình “Chia sẻ cùng thầy cô” năm 2024. Chương trình nhằm ghi nhận những cống hiến bền bỉ, không ngừng nghỉ của đội ngũ thầy, cô giáo, những người đã dành nhiều thời gian, công sức và tâm huyết vượt qua nhiều khó khăn, gian khổ, đóng góp cho sự nghiệp giáo dục và bồi dưỡng thế hệ trẻ.

Hà Nội nỗ lực xây dựng hệ thống giáo dục toàn diện và hạnh phúc

Khốc liệt tuyển sinh đầu cấp ở Hà Nội, hơn 5.500 học sinh thi để giành 270 suất vào lớp 6 Trường Nguyễn Tất Thành năm 2024. (Ảnh: PV)

(PLVN) - Trường học phải là nơi người học được bảo đảm an toàn, không có bạo lực học đường, không có nói tục, chửi bậy, không có ép buộc học thêm. Ở đó hiện hữu một môi trường học đường văn hóa tiêu biểu. Ởđó, con người ứng xử với nhau bằng tình yêu thương và trách nhiệm...