Chống tham nhũng trong quản lý và sử dụng đất đai: Cần một chiến lược dài hạn và đồng bộ

Theo thống kê từ Thanh tra Chính phủ, hằng năm có hơn 100 nghìn vụ việc sai phạm liên quan tới đất đai, chiếm từ 70 - 80% tổng số đơn, thư khiếu kiện, tranh chấp, tố cáo gửi về các cơ quan quản lý Nhà nước. Đây là những thông tin được công bố tại cuộc đối thoại chống tham nhũng lần thứ 8 vừa tổ chức cuối tháng 11 tại Hà Nội.

Căn nguyên Tham nhũng, tiêu cực?

Phần lớn những sai phạm kể trên liên quan tới việc bán đất trái pháp luật; cấp và giao đất trái thẩm quyền hay những vi phạm về kế hoạch sử dụng đất, đăng ký và cấp GCNQSDĐ. Sai phạm diễn ra nhiều nhất tại các xã, vùng ven đô thị - nơi đã có quy hoạch phát triển hoặc tập trung các khu công nghiệp lớn.

Đại diện Bộ Tài nguyên và Môi trường phân tích, tham nhũng và lãng phí trong quản lý đất đai ở nhiều địa phương chủ yếu diễn ra trước thời điểm thi hành Luật Đất đai (năm 2003) do sự thiếu đồng bộ và không minh bạch về cơ chế, chính sách. Việc cập nhật và triển khai các văn bản pháp luật về đất đai ở nhiều địa phương còn rất chậm, phiền hà, tạo cơ hội cho một số thành phần tiêu cực nhũng nhiễu, gây khó khăn giả tạo đối với người sử dụng đất. Chưa kể, tình trạng quản lý, sử dụng đất công ở các cơ quan hành chính, tổ chức chính trị - xã hội rất lỏng lẻo. Nhiều nơi, việc bố trí nhà ở, đất ở cho cán bộ công chức rất tùy tiện; cho thuê, mượn đất và sử dụng không đúng mục đích… gây lãng phí và tạo kẽ hở lớn cho tham nhũng.

Ông Trần Hùng Phi, Cục trưởng Cục đăng ký và thống kê - Tổng cục quản lý đất đai nhận định, thực trạng sử dụng đất nông nghiệp ở nhiều địa phương còn không ít bất cập, khiến nguy cơ tham nhũng, tiêu cực tăng nhanh. Các tổ chức, cá nhân ồ ạt mua gom đất để đón quy hoạch, chờ lên giá và bán kiếm lời. Tại Hà Nội,  TP Hồ Chí Minh hay nhiều tỉnh phía Nam, tình trạng đất đai bị hoang hóa diễn ra khá phổ biến, trong khi ở nhiều nơi lại thiếu đất để sản xuất nông nghiệp.

Vấn đề là thiếu một cơ chế giám sát đủ chặt chẽ và minh bạch để các địa phương chủ động tự kiểm tra, cũng như thiếu nguồn nhân lực đủ chất lượng, đủ trình độ để giám sát và phát hiện kịp thời những dấu hiệu về tham nhũng đất đai. Bất cập nhất là việc xử lý những sai phạm về đất đai ở nhiều nơi kéo dài, vừa không đủ mức răn đe và hạn chế tham nhũng, tiêu cực, vừa là nguyên nhân gia tăng khiếu nại, tố cáo. Khách quan hơn, ông James Anderson, đại diện Ngân hàng Thế giới (WB) nhận định, khả năng tiếp cận thông tin ở cấp tỉnh và huyện về quy hoạch đô thị hay kế hoạch sử dụng đất chi tiết rất hạn chế. Hơn 40% doanh nghiệp phải thường xuyên chi trả cho các khoản thanh toán không chính thức để xin cấp phép xây dựng hay cấp sổ đỏ.

Cũng tại buổi đối thoại, đại diện Thanh tra Chính phủ cho biết, sự phức tạp trong quy trình cấp và chuyển nhượng GCNQSDĐ đang làm tăng nguy cơ tham nhũng vì có tới 27% người dân không hiểu luật, 20% trường hợp không có đầy đủ giấy tờ chứng minh nguồn gốc đất đai. Điều đó khiến người dân mất tự tin và phụ thuộc vào các đối tượng trung gian với chi phí dịch vụ rất lớn. Đáng buồn là phần lớn cán bộ địa chính trực tiếp làm dịch vụ trung gian hoặc tiếp tay cho các đối tượng môi giới để lách luật. Sự nhũng nhiễu của chính những cán bộ công quyền thậm chí tồn tại ngay ở những bộ phận 1 cửa, nơi vốn được coi là nhằm đơn giản hóa thủ tục hành chính.

Đẩy lùi nạn tham nhũng đất đai là việc làm rất khó,  nhưng phải thực hiện vì mục tiêu phát triển bền vững. Ông Staffan Herrstrom gợi ý, nếu Việt Nam có thể bảo đảm tính minh bạch đối với các tài liệu và thông tin công thì công cuộc phòng, chống tham nhũng ở Việt Nam sẽ tiến xa hơn và đạt được nhiều kết quả hơn.

Một trong những kiến nghị của Thanh tra Chính phủ được nhiều đại biểu tại cuộc đối thoại tỏ ý đồng tình là chính thống hóa hoạt động dịch vụ trung gian. Điều đó không chỉ nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động của các văn phòng đăng ký quyền sử dụng đất, mà có thể kiểm soát chặt chẽ các nguồn thu từ trung gian, môi giới, loại trừ tình trạng lừa đảo, làm giá và nhũng nhiễu.

Ngân hàng Thế giới cũng chỉ ra rằng, nên sử dụng nhiều hơn hình thức đấu giá đất, đấu giá dự án thay vì chỉ định thầu và công khai các thông tin dự án để người dân được biết và tham gia một cách dân chủ. Đặc biệt, cần nghiêm túc thực hiện “trách nhiệm giải trình hướng xuống dưới” bằng cách bỏ phiếu ghi nhận mức độ hài lòng đối với các dịch vụ công hay tổ chức công khai, kiểm kê thu nhập và tài sản.

Các giải pháp như nâng cao hiểu biết pháp luật về đất đai trong nhân dân, nâng cao năng lực và phẩm chất của đội ngũ cán bộ làm công tác địa chính hay tăng cường các cam kết chống tham nhũng ở các nhóm doanh nghiệp đối với đất công, nông nghiệp và đất rừng, cũng như đẩy mạnh việc đơn giản hóa các quy trình, thủ tục cấp phép, cấp GCNQSDĐ... vẫn là những yêu cầu tiên quyết nhằm hạn chế và dần đẩy lùi nạn tham nhũng. Điều quan trọng là cần có một chiến lược phòng và chống tham nhũng mang tính tổng thể và được triển khai đồng bộ từ Trung ương tới các cấp cơ sở để nhiệm vụ này có thể trở thành mục tiêu quốc gia không chỉ hướng tới sự minh bạch trong quản lý và sử dụng đất đai, mà còn vì mục tiêu phát triển bền vững../.

Quỳnh Ngọc