Cần thêm “cú hích” để “thổi lửa” cho nghề điêu khắc mỹ nghệ than đá tại Quảng Ninh - Bài 2: Tuân thủ pháp luật, chủ động chuyển đổi, định hướng tương lai
(PLVN) - Than đá là tài nguyên quan trọng của quốc gia, gắn liền với lịch sử vùng mỏ Quảng Ninh. Tuy nhiên, việc sử dụng loại tài nguyên này cho mục đích mỹ nghệ, thủ công truyền thống cần phải được đặt trong khuôn khổ pháp lý chặt chẽ, có cơ chế riêng phù hợp với thực tế địa phương...
Quảng Ninh là vùng đất được mệnh danh là “thủ phủ của vàng đen”, nơi có trữ lượng than đá phong phú, nhưng không phải loại than nào cũng có thể dùng cho chế tác mỹ nghệ. Những sản phẩm tinh xảo, bền màu, có độ ánh và kết cấu chắc đặc biệt, chỉ được làm từ loại than đá chất lượng cao tại các mỏ như Cao Sơn, Đèo Nai - Cọc Sáu, vốn có cấu trúc tinh thể đồng nhất, độ cứng và khả năng phản sáng đặc biệt. Tuy nhiên, để chọn được phần than phù hợp cho chế tác, người thợ phải lọc lựa thủ công từ những khối than lớn, loại bỏ tạp chất, thậm chí từ hàng tấn than chỉ chọn được vài kilogram nguyên liệu tinh để làm nên một tác phẩm mỹ nghệ. Chính vì vậy, nguồn than nguyên liệu cho nghề này cực kỳ quý hiếm và đắt đỏ.
Mặc dù sinh sống ngay cạnh các mỏ than, việc tự ý lấy “một ít vụn than” từ khu vực khai thác để làm nghề mỹ nghệ vẫn bị xem là hành vi thu hồi, khai thác khoáng sản khi chưa được phép. Tài nguyên khoáng sản - dù là than chính phẩm hay phế thải - đều thuộc quyền quản lý của Nhà nước hoặc doanh nghiệp được cấp phép khai thác, do đó việc tự ý thu gom, vận chuyển ra khỏi khu vực mỏ là hành vi vi phạm pháp luật.
Hiện nay, đa phần các xưởng thủ công mỹ nghệ sử dụng than đá hoạt động theo mô hình hộ cá thể. Điều này dẫn đến nhiều khó khăn như không thể ký hợp đồng mua bán chính thức với các mỏ than hợp pháp; không được xuất hóa đơn, không có mã số thuế; và khó tiếp cận các chính sách ưu đãi, vốn vay, hoặc hỗ trợ từ Nhà nước.
Nhìn nhận về vấn đề này dưới góc độ pháp lý, Luật sư Vũ Mạnh Khôi, Giám đốc Công ty Luật Đức Vũ - Đoàn Luật sư tỉnh Quảng Ninh cho biết: Than đá là tài nguyên quan trọng của quốc gia, gắn liền với lịch sử vùng mỏ Quảng Ninh. Tuy nhiên, việc sử dụng loại tài nguyên này cho mục đích mỹ nghệ, thủ công truyền thống cần phải được đặt trong khuôn khổ pháp lý chặt chẽ, có cơ chế riêng phù hợp với thực tế địa phương. Do đó, mọi hoạt động khai thác, mua bán, chế tác, vận chuyển Than đá đều phải tuân thủ quy định về nguồn gốc, hóa đơn, chứng từ và giấy phép khai thác - kinh doanh khoáng sản hợp pháp.
Việc thu gom hoặc mua bán than “vụn”, than “phế thải”, than trôi nổi không chứng minh được nguồn gốc, có thể bị: xử phạt vi phạm hành chính (theo Nghị định 36/2020/NĐ-CP) nếu giá trị nhỏ; hoặc bị truy cứu trách nhiệm hình sự nếu có giá trị lớn hoặc vi phạm nhiều lần (hành vi mua bán, vận chuyển khoáng sản trái phép quy định tại Điều 227 Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017) về tội “Vi phạm các quy định về nghiên cứu, thăm dò, khai thác tài nguyên”).
Từ góc độ pháp lý, đây là rủi ro tiềm ẩn mà các cơ sở sản xuất truyền thống cần đặc biệt lưu ý, nhất là khi hiện nay họ phải nhập nguyên liệu từ các đầu mối ở ngoài tỉnh do vướng quy định bán buôn khoáng sản tại địa phương.
Luật sư Vũ Mạnh Khôi chia sẻ thêm, để nghề truyền thống này phát triển bền vững và có vị thế pháp lý rõ ràng, các hộ làm nghề nên thành lập doanh nghiệp hoặc hợp tác xã theo Luật Doanh nghiệp 2020 hoặc Luật Hợp tác xã 2023, tùy quy mô hoạt động. Khi có tư cách pháp nhân, các cơ sở dễ dàng hơn trong việc ký kết hợp đồng hợp pháp với đơn vị cung ứng than, được cấp mã số thuế, đăng ký nhãn hiệu, thương hiệu, xin cấp phép chế tác - tiêu thụ, cũng như được tiếp cận chính sách hỗ trợ của Nhà nước (về vốn, khoa học công nghệ, đào tạo nghề…).
Đây cũng là hướng đi phù hợp với chủ trương của Đảng và Nhà nước được nêu rõ trong Nghị quyết số 20-NQ/TW (2022) về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể trong giai đoạn mới - góp phần xây dựng thương hiệu “Mỹ nghệ than đá Quảng Ninh” có tính pháp lý và giá trị kinh tế cao.
Nghề điêu khắc than đá là nghề truyền thống độc đáo, vừa mang giá trị văn hóa - lịch sử, vừa gắn liền với bản sắc vùng mỏ Quảng Ninh, cần được đưa vào diện bảo tồn, khuyến khích phát triển theo Nghị định 52/2018/NĐ-CP về phát triển ngành nghề nông thôn và Luật Di sản văn hóa 2024.
Tỉnh Quảng Ninh hoàn toàn có thể đề xuất cơ chế đặc thù cho việc cấp phép thu mua, chế tác, lưu thông than đá mỹ nghệ quy mô nhỏ - tách biệt với hoạt động khai thác công nghiệp - nhằm vừa quản lý nguồn tài nguyên chặt chẽ, vừa tạo điều kiện duy trì làng nghề truyền thống.
Về lâu dài, gia đình nghệ nhân và những người làm nghề nên xây dựng thương hiệu tập thể cho sản phẩm mỹ nghệ than đá Quảng Ninh, đăng ký bảo hộ sở hữu trí tuệ, đề nghị địa phương hỗ trợ cơ chế cấp than nguyên liệu có kiểm soát cho các cơ sở sản xuất mỹ nghệ và đưa sản phẩm vào chương trình OCOP hoặc làng nghề cấp tỉnh, để vừa phát triển kinh tế, vừa giữ được linh hồn của đất mỏ trong từng tác phẩm nghệ thuật than đá.
Đồng thời xây dựng website, đăng ký mã QR truy xuất nguồn gốc sản phẩm, để vừa nâng cao giá trị thương hiệu, vừa khẳng định nguồn gốc hợp pháp của nguyên liệu đầu vào. Ngoài ra, nên thường xuyên cập nhật chính sách pháp luật mới về khoáng sản, bảo vệ môi trường và sở hữu trí tuệ, để vừa phát triển kinh tế, vừa bảo tồn di sản nghề truyền thống của vùng đất mỏ anh hùng.
Bên cạnh đó, các hộ làm nghề cần tuân thủ pháp luật khoáng sản, đồng thời chủ động chuyển đổi sang mô hình doanh nghiệp hoặc hợp tác xã để hoạt động minh bạch, có tư cách pháp lý, đủ điều kiện tham gia vào các chương trình xúc tiến thương mại, xuất khẩu, và bảo tồn một nghề truyền thống hiếm có của vùng đất mỏ.
Nghề điêu khắc mỹ nghệ than đá Quảng Ninh là sự giao hòa giữa tài nguyên thiên nhiên và tinh hoa con người vùng mỏ, giữa bàn tay khéo léo của người thợ và “linh hồn” của vùng đất mỏ. Tuy nhiên, để nghề này không bị mai một, rất cần sự vào cuộc của chính quyền và sự tuân thủ pháp luật của người làm nghề, nhằm tạo nên một mô hình phát triển bền vững, hợp pháp và mang giá trị văn hóa - kinh tế lâu dài.