Thực trạng nợ đọng bảo hiểm xã hội của các DN đã kéo dài nhiều năm, gây nguy cơ đổ vỡ Quỹ bảo hiểm xã hội (BHXH), xâm hại đến quyền lợi người lao động. Dù nhiều biện pháp mạnh đã được đưa ra, số doanh nghiệp nợ đọng BHXH vẫn không thuyên giảm, thậm chí ngày còn gia tăng. Dưới đây là góc nhìn của TS., LS. Lê Thành Vinh – Phó Tổng Giám Đốc Công ty Luật SMiC về nguyên nhân của thực trạng này và giải pháp để bảo đảm quyền lợi cho người lao động.
 |
| Th,s, Luật sư Lê Thành Vinh |
Thưa ông, phải chăng tình trạng nợ và chậm đóng BHXH là do chế tài xử phạt hành vi vi phạm pháp luật về BHXH chưa đủ mạnh cũng như việc cơ quan BHXH chưa được giao chức năng thanh tra và xử phạt các đơn vị vi phạm? Ông có đánh giá như thế nào về các quy định này?
Theo tôi, có rất nhiều nguyên nhân gây ra tình trạng nợ và chậm đóng BHXH như hiện nay. Khách quan là do tình hình kinh tế - xã hội gặp khó khăn, khiến nhiều doanh nghiệp không có khả năng tài chính để đóng đủ, đúng hạn tiền BHXH. Chủ quan là do nhận thức chưa đầy đủ về trách nhiệm đóng BHXH của các DN và do cơ chế, chính sách pháp luật, đặc biệt là khâu tổ chức thực thi chưa đủ chặt chẽ và nghiêm khắc để xử lý các trường hợp vi phạm. Chính vì yếu tố này mà không ít DN đã cố tình chây ỳ, chậm đóng BHXH nhằm chiếm dụng tiền, phục vụ đầu tư, kinh doanh hay cho các mục đích khác.
Hiện tại, mức phạt hành chính tối đa trong lĩnh vực bảo hiểm xã hội chỉ là 30 triệu đồng. Đối với hành vi chậm đóng BHXH, Điều 9 Nghị định số 86/2010/NĐ-CP quy định phạt tiền bằng 0,05% mức đóng theo quy định của pháp luật bảo hiểm xã hội cho mỗi ngày chậm đóng, nhưng tối đa không quá 30 triệu đồng. Mức phạt này rõ ràng là quá thấp. Thử hỏi khi lãi suất phạt thấp hơn nhiều so với lãi vay của các ngân hàng thương mại thì tội gì DN không chiếm dụng tiền đó thay cho tiền vay từ ngân hàng.
Đối với những DN chậm đóng trong thời gian từ 30 ngày trở lên, họ còn bị buộc đóng số tiền lãi của số tiền bảo hiểm xã hội chưa đóng, chậm đóng theo mức lãi suất của hoạt động đầu tư từ Quỹ BHXH trong năm trong thời hạn 30 ngày, kể từ ngày được giao quyết định xử phạt. Theo tôi được biết mức lãi suất của hoạt động đầu tư hiện nay của Quỹ BHXH còn ở mức rất thấp, khoảng 10%. Mức này cũng thấp hơn nhiều so với lãi vay của Ngân hàng và do vậy không đủ để răn đe.
Trường hợp DN bị phạt mà không chịu nộp phạt, biện pháp cưỡng chế được coi là hiệu quả tức thì là trích tiền từ tài khoản của DN tại ngân hàng. Tuy nhiên, thủ tục trích tiền như Thông tư liên tịch số 03/2008/TTLT-BTC-NHNN-BLĐTBXH ngày 18/02/2008 chưa đủ chặt chẽ, DN có thể trốn tránh dễ dàng. Bản thân ngân hàng thì thường cũng chẳng thích thú gì làm việc này vì ảnh hưởng đến quan hệ đối tác với khách hàng.
Tôi lấy ví dụ thế này. Để ra quyết định cưỡng chế, Thanh tra LĐTB&XH sẽ yêu cầu DN cũng cấp số tài khoản của DN. Quyết định cưỡng chế sẽ yêu cầu ngân hàng nơi DN mở tài khoản trích tiền nộp phạt từ tài khoản của DN. Nhưng quyết định cưỡng chế lại thi hành trong 30 ngày và do vậy đủ thời gian để sau khi DN cung cấp số tài khoản chuyển hết tiền đi và khi đó ngân hàng cũng chỉ báo cáo lại rằng tài khoản không còn tiền nữa.
 |
| Bảo hiểm xã hội sẽ đảm bảo quyền lợi cho người lao động, ảnh MH |
Về việc thanh tra và xử lý các đơn vị vi pham, Điều 43 Nghị định số 86/2010/NĐ-CP quy định chỉ có UBND các cấp và Thanh tra Sở LĐTBXH mới có thẩm quyền tiến hành thanh tra và xử phạt vi phạm pháp luật về BHXH, cơ quan BHXH không có chức năng thanh tra và xử phạt các trường hợp vi phạm. Điều này rõ ràng là làm giảm sức mạnh của cơ quan BHXH. Đây cũng là điểm cần xem xét lại.
Khoản 3 Điều 162 Bộ luật Tố tụng dân sự còn cho phép các cơ quan BHXH khởi kiện DN để yêu cầu nộp tiền BHXH. Trên thực tế có nhiều vụ kiện này nhưng kết quả thu lại chẳng được bao nhiêu do bất cập trong vấn đề tố tụng và thi hành án.
Tóm lại, tôi cho rằng pháp luật và thực thi pháp luật chưa đủ chặt chẽ và nghiêm khắc đóng góp một phần khá lớn trong thực trạng chây ỳ, nợ đóng BHXN hiện nay.
Tình trạng nợ đọng bảo hiểm xã hội đang ngày càng nghiêm trọng với số tiền nợ BHXH của DN đối với người lao động lên tới hàng nghìn tỷ đồng. Điều đó đồng nghĩa với việc quyền lợi của người lao động đang bị xâm phạm một cách nghiêm trọng?
Đúng như vậy. Tình trạng nợ đóng BHXH ảnh hưởng nghiêm trọng đến việc giải quyết chính sách cho người lao động.
Việc đóng BHXH sẽ giúp người lao động được hưởng lương hưu và trợ cấp BHXH trong các trường hợp như ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, hưu trí…. Khi các DN chậm đóng BHXH, cơ quan BHXH sẽ từ chối chi trả cho người lao động khi người lao động được quyền hưởng lương hưu, hưởng trợ cấp BHXH.
Ngoài ra, khi người lao động nghỉ việc, việc chậm đóng BHXH của DN khiến việc chốt sổ chậm và người lao động không được nhận sổ BHXH theo đúng hạn như quy định của Bộ luật Lao động. Trên thực tế, thời gian mà người lao động nhận được sổ BHXH thường là từ 1-2 tháng, thậm chí lâu hơn. Điều đó cũng ảnh hưởng tới quyền lợi của người lao động khi muốn được hưởng bảo hiểm thất nghiệp vì để hưởng được bảo hiểm này trong vòng 15 ngày kể từ ngày chấm dứt hợp đồng lao động, người lao động phải mang quyết định chấm dứt Hợp đồng lao động và sổ bảo hiểm ra đăng ký với cơ quan BHXH.
Rõ ràng, quyền lợi của người lao động bị ảnh hưởng trong khi đối tượng vi phạm lại là người sử dụng lao động. Trong khi đó, hàng tháng, tiền BHXH do người lao động nộp đã bị trừ trực tiếp vào thu nhập. Đây là điểm bất cập cần phải giải quyết.
Như ông đề cập ở trên, người sử dụng lao động vi phạm Luật BHXH sẽ bị xử phạt. Thế nhưng theo quy định của Bộ luật Hình sự hiện hành, hành vi nợ đọng tiền BHXH chưa được quy định là tội phạm nên cũng không thể truy cứu trách nhiệm hình sự đối với DN hay cá nhân nợ đọng tiền BHXH?
Đúng như bạn nói, Bộ luật Hình sự hiện hành không có điều nào quy định trực tiếp về tội danh này. Do đó, sẽ rất khó cho cơ quan tiến hành tố tụng hình sự trong quá trình điều tra truy cứu trách nhiệm hình sự đối với những cá nhân vi phạm Luật BHXH.
Mặc dù vậy, theo tôi nếu kết quả điều tra cho thấy rõ ràng rằng một cá nhân đang sử dụng số tiền đã trích từ thu nhập của người lao động để đóng BHXH cho người đó mà không chịu nộp cho cơ quan BHXH sau khi đã bị cơ quan này yêu cầu nộp thì nên bị xử lý theo tội sử dụng trái phép tài sản của người khác quy định tại Điều 142 Bộ luật Hình sự. Về nguyên tắc, số tiền này không phải là tài sản của họ mà họ được phép sử dụng.
Về lâu dài, để giải quyết tình trạng nợ đọng, theo tôi nhà nước phải tính đến việc quy định rõ tội danh cho hành vi chây ỳ, chiếm dụng số tiền đóng BHXH.
Việc các DN né tránh đóng các loại bảo hiểm bắt buộc là vi phạm pháp luật. Xin Luật sư cho biết, trong trường hợp này, người lao động có thể khởi kiện ở đâu nếu DN không chịu nộp các loại bảo hiểm xã hội, y tế?
Khoản 2 Điều 131 Luật BHXH, người lao động có quyền khiếu nại, khởi kiện theo trình tự như sau:
- Khiếu nại trực tiếp với DN về hành vi không được đóng BHXH theo quy định.
- Trong trường hợp người lao động không đồng ý với quyết định giải quyết khiếu nại lần đầu của DN hoặc quá thời hạn quy định mà khiếu nại không được giải quyết thì người lao động có quyền khởi kiện tại Toà án hoặc khiếu nại đến Sở LĐTB&XH nơi người lao động làm việc;
- Trong trường hợp người khiếu nại không đồng ý với quyết định giải quyết khiếu nại của Sở LĐTB&XH hoặc quá thời hạn quy định mà khiếu nại không được giải quyết thì có quyền khởi kiện tại Toà án.
Có ý kiến cho rằng Việt Nam cần có Quỹ bảo lãnh Quỹ BHXH để bảo đảm chắc chắn khi DN gặp rủi ro thì vẫn có nguồn dự trữ để bảo vệ quyền lợi cho người lao động. Quan điểm của Ông về vấn đề này như thế nào?
Như chúng ta biết, bảo lãnh là một biện pháp bảo đảm thực hiện nghĩa vụ dân sự. Theo đó, bên bảo lãnh cam kết sẽ thực hiện nghĩa vụ thay cho bên được bảo lãnh đối với bên nhận bảo lãnh khi bên được bảo lãnh vi phạm nghĩa vụ được bảo lãnh. Ý tưởng buộc DN phải cung cấp được bảo lãnh của một bên thứ ba, chẳng hạn là ngân hàng, cho nghĩa vụ đóng Quỹ BHXH là ý tưởng hay nếu xét từ góc độ bảo đảm quyền lợi cho người lao động và đảm bảo khả năng thu của BHXH.
Tuy nhiên, nếu quy định bắt buộc như vậy thì tất cả các DN sẽ phải đội thêm chi phí trả cho bên bảo lãnh vào chi phí hoạt động của mình. Cái này cũng cần được cân nhắc kỹ vì không phải DN nào cũng chây ỳ, ý thức không tốt trong việc tuân thủ nghĩa vụ đóng BHXH đầy đủ, đúng hạn. Đấy là chưa kể đến việc nếu DN không cung cấp bảo lãnh cho BHXH thì sẽ xử lý như thế nào? Xử lý việc này chẳng khác việc xử lý DN chậm đóng bảo hiểm.
Do đó, tôi cho rằng để giải quyết vấn đề mà chúng ta đang bàn, cần phải sửa ngay các quy định hiện hành để nâng mức chế tài đủ răn đe. Cả mức phạt hành chính và thậm chí là quy định tội danh hình sự cụ thể cho các hành vi vi phạm pháp luật về đóng BHXH. Mức hành chính thì phải đủ cao để DN không thể nghĩ đến việc chấp nhận chịu phạt để chiếm dụng tiền BHXH cho mục đích sinh lời cao hơn.
Sửa pháp luật nhưng cũng phải tăng cường công tác thực thi pháp luật. Phải tổ chức cưỡng chế thi hành các quyết định xử phạt, trong đó có biện pháp buộc trích tiền từ tài khoản của DN vi phạm. Đã làm là phải làm quyết liệt và công khai minh bạch để nâng cao tính hiệu quả và hiệu lực của công tác thực thi pháp luật.
Biện pháp xử lý về mặt pháp luật nói trên chỉ xử lý được vấn đề cố tình trốn tránh trách nhiệm đóng BHXH. Vì nhiều DN thực sự không có đủ tiền để nộp, tức do yếu tố khách quan kinh tế khó khăn, bài toán cải thiện môi trường kinh doanh, hỗ trợ DN phát triển cần phải xem như một giải pháp dài hơi và bền vững.
Xin trân trọng cảm ơn Luật sư!
Sơn Minh (Thực hiện)
