Tục “pây tái” vào ngày Rằm tháng Bảy hàng năm là dịp được trở về nhà bố mẹ đẻ để tự tay được chăm sóc cha mẹ và sửa soạn lễ cúng tạ ơn ông bà tổ tiên. Vào rằm tháng bảy, người Tày, Nùng cũng có tín ngưỡng cúng “xá tội vong nhân”, mọi thủ tục và nghi thức cúng bái cũng giống như người Kinh. Người Tày, Nùng cũng có lễ báo hiếu cho cha mẹ, ông bà và những người đã khuất giống như lễ Vu Lan trong Phật giáo.
Đồng bào có câu: “Bươn Chiêng kin nựa Cáy, bươn Chất kin nựa Pết” (nghĩa là Tết tháng Giêng ăn thịt gà, tết tháng Bảy ăn thịt vịt). Vào ngày Rằm tháng Bảy, con gái, con rể, các cháu ngoại thường “Pây Tái” rất sớm với gánh đồ lễ, trong đó không thể thiếu đôi vịt béo, thể hiện lòng hiếu thảo, biết ơn cha mẹ, ông bà, tổ tiên bên ngoại.
Món ăn này cùng với bánh gai là 2 món ăn truyền thống không thể thiếu trong Rằm tháng Bảy. Khi về tới nhà bên ngoại, các con gái, cháu gái mới tập trung làm thịt vịt, cả nhà vui vẻ cùng chung tay chế biến các món ăn truyền thống từ thịt vịt.
Từ lâu, con vịt được coi là con vật quý trong tâm linh của người Tày, Nùng, vì nó được coi là vị sứ giả của trần gian với trời. Con vịt đó có công cõng gà trống vượt biển (khảm hải) đi cống sứ trời vào ngày Rằm tháng Bảy hằng năm. Trong đó, món thịt vịt đặc trưng nhất của người Tày, Nùng là món vịt quay mác mật. Vịt mổ xong, tẩm ướp đầy đủ gia vị, nhồi lá mác mật vào bụng con vịt rồi khâu lại, phết một chút mật ong rừng lên ngoài da, sau đó đem quay. Hiện nay, món thịt vịt quay lá mác mật của người Tày, Nùng đã trở thành món ăn đặc sản, được khách thập phương thưởng thức tấm tắc khen ngợi.
Đối với người dân tộc Nùng An ở xã Phúc Sen, huyện Quảng Uyên (Cao Bằng), ngày thường có thể mặc trang phục bình thường nhưng khi có lễ, Tết hoặc khi cúng giỗ, các thành viên trong gia đình phải mặc bộ quần áo chàm - trang phục truyền thống của dân tộc này. Nhất là trong những ngày lễ như Rằm tháng Bảy thì điều này càng thể hiện sự trang trọng của ngày lễ cũng như tấm lòng trân trọng với tổ tiên, ông bà và cha mẹ.
Qua thời gian, tục lệ ăn Tết Rằm tháng Bảy của người Nùng An Cao Bằng vẫn giữ nguyên được những nét truyền thống từ ngàn xưa. Dù cách làm, phong tục mỗi nơi, mỗi dân tộc khác nhau nhưng tấm lòng hiếu kính với cha mẹ, tổ tiên trong ngày Rằm tháng Bảy đều hàm chứa những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của dân tộc.
Còn người Tày lại không quan trọng về trang phục truyền thống dân tộc, thay vào đó lại chú tâm đến việc chuẩn bị đồ lễ, mang đến nhà ngoại để thể hiện lòng hiếu thảo, biết ơn cha mẹ, ông bà tổ tiên. Món quà mang về thăm bố mẹ bên ngoại không thể thiếu một đến hai con vịt béo, một chai rượu nhỏ và đôi ba cặp bánh gai.
Cách đây ít năm khi chưa có xe máy đi lại, đường sá đi lại khó khăn nhưng vẫn phải gánh đồ lễ đi bộ mất nhiều giờ mới đến nhà. Mệt lắm, nhưng được về thăm bố mẹ đẻ, họ hàng bên ngoại cũng vui lắm. Còn hiện giờ đã có xe máy đi lại đỡ vất vả và tiết kiệm thời gian hơn. Năm nào về nhà ngoại thì tất cả anh chị em cùng con cháu đều sum họp đầy đủ, đông vui”.
Theo cụ Vương Hùng (85 tuổi), nhà nghiên cứu văn hóa dân gian tỉnh Cao Bằng, một người Tày bản địa cho rằng: Rằm tháng Bảy ở Cao Bằng mang nhiều ý nghĩa khác nhau. Tết Rằm tháng Bảy là dấu mốc quan trọng của quá trình sản xuất trong năm. Vào mùa này, bà con thu hoạch xong vụ lúa chiêm, vụ ngô và cấy xong vụ mùa. Bởi vậy, bà con mở tiệc ăn mừng, làm cỗ thắp hương mời tổ tiên về chứng kiến và mong tổ tiên phù hộ cho mưa thuận gió hòa, cây lúa sinh trưởng tốt tươi.
Thứ hai, Rằm tháng Bảy là dịp tưởng nhớ vong linh những chiến binh của nghĩa quân Nùng Trí Cao – một vị anh hùng dân tộc Tày ở thời nhà Lý thế kỷ 11. Nùng Trí Cao là con của một thủ lĩnh địa phương, được triều đình nhà Lý đào tạo, giao quyền cai quản, bảo vệ biên cương phía Bắc của Tổ quốc trước sự xâm lấn của nhà Tống ở phương Bắc. Tuy nhiên, trong một trận chiến ác liệt ở Tổng Quỷ, gần cửa khẩu Tà Lùng, huyện Phục Hoà (Cao Bằng), nhiều quân binh cùng Nùng Trí Cao tử trận. Vì vậy, nhân dân thương tiếc lấy ngày 14/7 làm ngày giỗ của quân binh”.
Đến những bản làng Tày, Nùng dịp Rằm tháng Bảy, nghe bà con kể những câu chuyện liên quan đến tục “Pây Tái”, chung tay cùng chế biến các món ăn đặc sắc, chứng kiến những lễ nghi cúng bái và rồi cùng họ thưởng thức món thịt vịt, bánh gai cũng là để hiểu thêm một giá trị văn hóa trong cộng đồng các dân tộc Việt Nam.
Trải dài theo thời gian, tục “Pây Tái”, tục báo hiếu cha mẹ bên nhà đằng ngoại, vẫn được người Tày, Nùng gìn giữ nguyên vẹn với giá trị nhân văn, giáo dục sâu sắc. Cùng với Lễ Vu Lan trong Phật giáo, nó chính là phong tục mang đậm tín ngưỡng hiếu kính cha mẹ của người Tày, Nùng trong ngày Rằm tháng Bảy.
