“Bẻ luật” khi thu thập chứng cứ phải bị trừng phạt

Khó chấp nhận chứng cứ “chống lại mình”

Từ nguyên tắc, phán quyết của Tóa án (TA) phải dựa trên quá trình tranh tụng tại phiên tòa và đánh giá các chứng cứ, đòi hỏi LS phải thực hiện quyền thu thập, sử dụng chứng cứ thực sự tạo thành đối trọng bình đẳng với bên buộc tội, đưa ra chứng cứ “gỡ tội” mang tính phản biện cao đối với chứng cứ “buội tội” nhằm giúp giải quyết vụ án nhanh chóng.

Song thực tiễn, cơ quan điều tra, viện kiểm sát khó “xem xét khách quan, đầy đủ” các chứng cứ “chống lại mình” mà LS thu thập được vì chấp nhận chứng cứ gỡ tội, đặc biệt mà chứng cứ minh oan của LS, chính là nguy cơ dẫn họ đến chỗ phải bồi thường oan (nếu có).

Hơn nữa, Bộ luật tố tụng hình sự (BLTTHS) 2013 quy định TAND cũng có nghĩa vụ “chứng minh tội phạm” đã biến Hội đồng xét xử thành một bên buộc tội, “đứng chung” với cơ quan điều tra, viện kiểm sát nên thường những lập luận, quan điểm của LS chỉ được Hội đồng xét xử ghi nhận một cách hết sức khiêm tốn, chung chung trong bản án là “không có cơ sở”. Nếu chứng cứ buộc tội thiếu thuyết phục thì Hội đồng xét xử tuyên trả hồ sơ để điều tra bổ sung.

Theo BLTTHS 2003, LS được thu thập các tài  liệu, đồ vật trong quá trình bào chữa. Dù các tài  liệu, đồ vật được thu thập có thể bao hàm đẩy đủ thuộc tính của chứng cứ nhưng quá trình LS phải thực hiện một loạt kỹ năng để chuyển hóa các tài liệu, đồ vật đó vào quá trình TTHS là hết sức khó khăn, nhiều hạn chế.

Dẫn lại vụ án của ông Nguyễn Thanh Chấn (Bắc Giang) như một minh chứng về hậu quả từ việc thiếu độc lập trong việc thu thập và đánh giá chứng cứ của các cơ quan tiến hành tố tụng, LS Nguyễn Văn Chiến – Phó Chủ tịch Liên đoàn LS Việt Nam cho biết, hoạt động thu thập, đánh giá chứng cứ trong các giai đoạn tố tụng của vụ án chưa được chú trọng nên hiệu quả minh oan cho ông Chấn không đạt tại thời điểm đó dù LS bào chữa chỉ định có đánh giá khác với các cơ quan tiến hành tố tụng.

Ở góc độ cụ thể hơn, LS Nguyễn Thị Minh Châu (Văn phòng LS Bảo Châu) băn khoăn, BLTTHS 2015 có giúp giải quyết được việc “giám sát” LS khi LS thực hiện các hoạt động thu thập chứng cứ tại các cơ quan điều tra, ngăn chặn được việc rò rỉ thông tin giữa LS và thân chủ để bảo vệ bí mật của khách hàng, của nhân chứng…

Bà Angela Schmeink – Giám đốc Văn phòng IRZ tại Berlin, Giám đốc Dự án tại Việt Nam: "Luật tốt đến mấy mà không triển khai được thì cũng không có giá trị”.

Mong luật không chỉ toàn “mỹ từ”

Theo LS Phan Trung Hoài – Phó Chủ tịch Liên đoàn LS Việt Nam, những vấn đề gây bức xúc cho LS trong quá trình thu thập chứng hiện nay “là do BLTTHS 2003 chưa tạo  được cơ chế để người bào chữa được thu thập chứng cứ, đặc biệt là quyền gặp mặt bị can”.

Tuy nhiên, với cơ chế mới về “ghi âm ghi hình” quá trình hỏi cung (bắt buộc khi tiến hành tại cơ sở giam, giữ), BLTTHS 2015 được đánh giá là sẽ tạo điều kiện cho việc thu thập, đánh giá chứng cứ để bảo vệ, loại trừ hiện tượng oan, sai người vô tội, tránh bỏ lọt tội phạm.

Đồng thời, theo BLTTHS 2015 LS được thu thập chứng cứ thì những vật chứng, tài liệu LS thu thập được có đủ thuộc tính của chứng cứ sẽ được công nhận là chứng cứ.

Giới LS kỳ vọng quy định này sẽ đem lại những thay đổi tích cực cho hoạt động thu thập chứng cứ của LS nhưng LS Bùi Đình Ứng (Văn phòng LS Bùi Đình Ứng) mong các quy định của BLTTHS không chỉ là những “mỹ từ” đối LS.

Mặc dù chỉ còn gần 1 tháng nữa BLTTHS 2015 sẽ có hiệu lực, các LS vẫn lo ngại, việc triển khai BLTTHS 2015 còn nhiều vấn đề cần tiếp tục quan tâm để cải thiện quyền hành nghề của LS, trong đó có quyền gặp mặt giữa LS và thân chủ, quyền thu thập chứng cứ.

Nhưng theo LS Otmar Kury, một trong các quyền của LS là quyền được yêu cầu thực thi các quy định của pháp luật. Quy định của Luật dành cho tất cả mọi người nên việc thu thập chứng cứ của các bên được luật cho phép phải được tôn trọng như nhau. Nếu ai “bẻ luật” trong hoạt động này thì đều phải chịu phạt.

Cùng quan tâm, bà Angela Schmeink khuyến nghị, cần tăng cường các hoạt động bình luận để LS hiểu hơn về các quy định của pháp luật TTHS, áp dụng tốt nhất trong hoạt động nghề nghiệp.

Đồng thời, tăng cường củng cố các kỹ năng của LS trong đó có kỹ năng thẩm vấn và tranh tụng của LS trong các vụ án hình sự.

Nhận thấy BLTTHS 2015 có nhiều quy định mới, tạo ra những “chuyển biến quan trọng” cho hoạt động LS theo tinh thần cải cách tư pháp, LS Nguyễn Văn Chiến cho rằng, trong giai đoạn chuẩn bị cho BLTTHS 2015 có hiệu lực vào 1/7/2016, việc nhận thức đầy đủ và rõ ràng về quyền và nghĩa vụ của LS trong hoạt động TTHS theo các quy định của BLTTHS 2015 là cần thiết.

Qua đó, LS có thể phát huy mạnh mẽ nhất vai trò của mình trong quá trình bảo vệ công lý và thực thi pháp luật