Bảo tồn và phát huy sen Bách Diệp từ công nghệ

Giá trị hiếm có của loài sen trăm cánh

Người Hà Nội đã tự hào với giống sen Bách Diệp với câu ca: “Ðấy vàng đây cũng đồng đen/Ðây hoa thiên lý, đây sen Tây Hồ”. Các nhà khoa học cũng thừa nhận rằng, sen Bách Diệp ở hồ Tây là giống sen có nhiều đặc tính quý. Loài sen này có tên Bách Diệp vì mỗi bông hoa có tới 100 cánh. Sen Bách Diệp có cánh hoa kép, màu hồng, hương thơm lâu, gạo sen to và căng mọng. Lá màu xanh đậm, cuống lá và cuống hoa xanh nhạt. Mỗi lá có 20 - 22 gân, phiến lá ráp. Nụ hoa bầu dục dài, chóp tù màu hồng nhạt. Đặc biệt, thời gian nở của loài hoa này rất dài, từ lúc bắt đầu bung nở đến lúc tàn kéo dài từ 15 - 20 ngày. Giá trị phổ biến nhất của sen Bách Diệp là do có hương thơm lâu và đượm. Sen Bách Diệp ướp trà rất thơm.

Năm 2017, các nhà khoa học của Trung tâm Tài nguyên thực vật (Viện Khoa học nông nghiệp Việt Nam) đã nghiên cứu bảo tồn, nhân rộng giống cây này. PGS.TS Đồng Huy Giới, Học viện Nông nghiệp Việt Nam, cùng các cộng sự đi thu thập nguồn gene gốc tại các vùng trồng ở Hồ Tây về lưu giữ giống gốc tại Trung tâm bảo tồn, khai thác và phát triển nguồn gene cây sen. Từ giống gốc này, ông sử dụng biện pháp nuôi cấy mô tế bào để tạo ra nguồn giống sen bảo đảm. Phương pháp này giúp giữ nguyên được các đặc tính của sen, cây giống không bị sâu bệnh. Kết quả nghiên cứu invitro đã thành công khi hơn 500 mẫu giống tốt.

PGS.TS Đặng Văn Đông (Viện Nghiên cứu rau quả), người có nhiều năm nghiên cứu về hoa sen cho biết, thực tế có nhiều loài/giống sen quý của Việt Nam đang bị thoái hóa nên việc bảo tồn, lưu giữ, phục tráng và phát triển nguồn gene sen quý rất cần thiết. Bình thường người dân có thể chọn ra những cây tốt nhất, có các đặc tính quý, trong quần thể để trồng riêng, sau đó nhân giống bằng hạt (với các giống thuần chủng) hoặc nhân giống bằng thân ngầm/củ ở môi trường sạch bệnh, sẽ tạo ra được các cây giống tốt, giữ được các đặc tính của giống nguyên sản. Tuy nhiên, PGS Đông cho rằng, để công tác bảo tồn, phục tráng, có hiệu quả cao, cây con có chất lượng tốt, thì phương pháp nuôi cấy mô là tối ưu hơn cả. Nuôi cấy mô cho phép tạo ra số lượng cây giống lớn, trong thời gian ngắn, cây nhân ra vẫn giữ được các tính trạng ban đầu của cây mẹ, từ đó bảo tồn được nguồn gene hoa sen.

Ðầm Thủy Sứ vốn là một trong những đầm sen nổi tiếng nhất của Tây Hồ. Nhưng đã có quãng thời gian nước đầm bị ô nhiễm, giống sen ưa tinh sạch không thể mọc lên. Nhiều năm, Thủy Sứ vắng những đóa sen hồng, vắng mùa hương ngan ngát bay xa. Sen Bách Diệp bắt đầu quá trình “hồi sinh” từ đầu xuân năm 2024, khi UBND quận Tây Hồ phối hợp Viện Nghiên cứu rau quả Trung ương và Trung tâm Khuyến nông Hà Nội thực hiện dự án “Xây dựng mô hình mẫu sản xuất sen gắn với phát triển du lịch sinh thái theo chuỗi giá trị tại Tây Hồ - Hà Nội”. Lúc đó, Trung tâm Khuyến nông Hà Nội (Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Hà Nội) đã hỗ trợ quận Tây Hồ 7.000 cây giống sen Bách Diệp và vật tư trồng sen.

Ông Nguyễn Đình Khuyến - Bí thư Đảng ủy phường Tây Hồ  chia sẻ: “Do diện tích bị thu hẹp, năm 2024 địa phương phải bắt tay vào cải tạo, khôi phục trồng mới. Sau một năm triển khai, hiện nay, tổng diện tích 12,5ha sen ở hồ Tây đang mang lại doanh thu khoảng 50 tỉ đồng mỗi năm và tạo ra công ăn việc làm cho hơn 100 lao động”, ông Khuyến nói.

Theo bà Bùi Thị Bảo Anh (phường Tây Hồ), một trong những hộ trồng sen tham gia đề án khôi phục, phát triển trồng cây sen tại một số hồ nhỏ khu vực hồ Tây, sau khi nhận được hỗ trợ cây giống sen Bách Diệp, gia đình tiến hành trồng theo hướng dẫn kỹ thuật của cán bộ khuyến nông tại hồ Đầu Đồng. Cứ tới mùa, sen nở lan rộng mặt hồ, tạo cảnh quan đẹp và mang lại thu nhập cao...

Quanh hồ Tây hiện vẫn còn 18 ao đầm, với diện tích hàng chục héc-ta. Phường Tây Hồ sẽ phủ kín toàn bộ hệ thống ao đầm này bằng sắc sen Bách Diệp. Còn trên địa bàn thành phố, tổng diện tích trồng sen hiện nay đạt 600ha. Trong tương lai, diện tích sen sẽ được tăng gấp rưỡi, lên tới hơn 900ha, trong đó, sen Bách Diệp Tây Hồ chính là giống sen được ưu tiên nhân rộng.

Trước đây, sen chỉ có hoa trong mùa hè, song nhờ ứng dụng khoa học, kỹ thuật nên đã tạo ra nhiều giống mới, giúp mùa sen ở Hà Nội bây giờ có thể kéo dài từ tháng tư đến tháng mười một hằng năm.

Trà sen “thiên cổ đệ nhất” với công nghệ số

Phó Bí thư Đảng ủy, Chủ tịch UBND phường Tây Hồ Nguyễn Thanh Tịnh  chia sẻ: “Điều đáng tự hào nhất của sen Bách Diệp Tây Hồ là đã góp phần hình thành nên nét đẹp văn hóa đặc trưng của người Hà Nội, nhất là thú thưởng trà sen. Hiện nay, trên địa bàn phường có 150 người làm nghề ướp trà, trong đó khoảng gần 100 nghệ nhân có khả năng truyền dạy các bí quyết ướp trà trứ danh. Tây Hồ cũng là trung tâm trà sen lớn nhất cả nước, với sản lượng 600 - 800kg trà sen khô mỗi năm, chưa kể hàng chục nghìn sản phẩm trà ướp bông sen cung cấp ra thị trường”.

Người trồng sen ven Hồ Tây xưa vừa “cất” sen vào phố cổ phục vụ người kinh kỳ ướp trà, vừa tự tay ướp ra thứ trà “thiên cổ đệ nhất”. Phải hái hơn 1.000 bông sen Bách Diệp mới đủ để ướp 1kg trà, mà phải qua bảy lần “vào hương” với những công đoạn cầu kỳ, phức tạp. “Trà ướp gạo sen là trà có thứ màu cánh gián, sau mấy nước, trà vẫn đượm hương. Còn ướp trà bông là lối ướp mới, cho trà vào bông sen rồi cột lại, mùi hương thấm trực tiếp từ bông sen vào trà thì nước trà giống với màu nguyên gốc hơn, vị trà đậm hơn, nhưng hương sen cũng vì thế mà nhẹ hơn. Chúng tôi lấy sen Bách Diệp từ cả những đầm ven đô để ướp trà, nhưng sen ven hồ Tây vẫn là tốt nhất, trà đượm hương hơn”, bà Ngô Thị Thân chia sẻ.

Vẻ đẹp của sen Tây Hồ còn đáng chú ý bởi nằm trong một tổng thể hài hòa với trời nước hồ Tây - danh thắng bậc nhất của Thủ đô, với hàng loạt di tích, di sản văn hóa quanh hồ. Ðó là Phủ Tây Hồ, nơi gắn liền với cuộc tao ngộ giữa Trạng Bùng Phùng Khắc Khoan với Mẫu Liễu Hạnh trong một lần Thánh Mẫu giáng thế. Ðó là chùa Kim Liên - một kiến trúc độc đáo, xứng đáng là “bông sen vàng” bên hồ Tây. Ðó là chuỗi những làng nghề cổ: Ðào Nhật Tân, quất Tứ Liên, xôi Phú Thượng… và cả chính nghề ướp trà sen bao đời của người dân phường Quảng An.

PGS.TS Bùi Hoài Sơn - Ủy viên thường trực Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội đánh giá: “Hà Nội đang đẩy mạnh phát triển công nghiệp văn hóa. Chúng tôi luôn mong muốn những giá trị văn hóa độc đáo của Thủ đô được khai thác phát triển công nghiệp văn hóa, phát triển du lịch. Tây Hồ có thể trở thành trung tâm công nghiệp văn hóa của Thủ đô thông qua việc khai thác các giá trị văn hóa độc đáo trên địa bàn, quảng bá thương hiệu sen Tây Hồ”.

Hoa sen không chỉ có giá trị đặc biệt về tâm linh và tôn giáo mà còn là cây trồng đa giá trị, bao gồm cả giá trị dinh dưỡng và giá trị sử dụng. Hầu hết các bộ phận của cây trồng này có thể làm thực phẩm, làm dược liệu, làm nguyên liệu cao cấp cho ngành dệt may…

Hà Nội hiện đã phát triển được rất nhiều đặc sản tinh túy được chế biến từ sen, vừa mang lại giá trị kinh tế, vừa là nét văn hóa đặc sắc của người Hà thành. Thành phố Hà Nội đã đánh giá, phân hạng được 2.723 sản phẩm OCOP; trong đó có 18 sản phẩm từ cây sen ví như: các sản phẩm thực phẩm: gạo sen, ngó sen, hạt sen, tinh bột củ sen; các sản phẩm làm đẹp và chăm sóc sức khỏe như trà lá sen, hoa sen tươi; mỹ phẩm từ sen và các đồ thủ công mỹ nghệ như: nón, trà làm từ lá sen, hoa sen.

 Các nghệ nhân đã đưa các sản phẩm về sen Bách Diệp trên nền tảng công nghệ số, trên sàn điện tử. Việc các sàn thương mại điện tử tích cực tham gia hỗ trợ người dân tiêu thụ trà sen Bách Diệp trên nền tảng số đã góp phần đáp ứng yêu cầu giao thương hàng hóa, đưa hàng hóa đến với người tiêu dùng trong và ngoài nước thuận lợi, an toàn, bảo đảm chất lượng. Ngoài các sàn thương mại điện tử, hiện việc tiêu thụ các sản phẩm về sen Bách Diệp trên môi trường số còn được nhiều hộ sản xuất, kinh doanh thực hiện thông qua các trang mạng xã hội như: Facebook, Zalo, TikTok…

Việc đưa các sản phẩm về sen Bách Diệp lên sàn thương mại điện tử là bước tiến, hướng đi mới để người dân có thêm kênh phân phối nông sản trên môi trường số, đặc biệt là mở ra kênh tiêu thụ an toàn, bền vững để đặc sản trứ danh Tây Hồ lan tỏa trên thế giới.

Những bông sen Bách Diệp đang “hồi sinh” rộng khắp góp phần không nhỏ cho việc quảng bá, bảo tồn, khai thác các giá trị di sản văn hóa truyền thống và thu hút khách du lịch đến với Tây Hồ nói riêng, Thủ đô Hà Nội nói chung.