Bạo lực học đường: Sự phản chiếu 'vết thương' trong văn hóa ứng xử của người lớn

“Chúng ta thường đổ lỗi cho sự nổi loạn của tuổi mới lớn, nhưng ít khi nhìn lại chính mình

”Sau vụ việc nam sinh ở Sóc Sơn bị đánh và ép liếm biển số xe, dư luận phẫn nộ không chỉ vì hành vi tàn nhẫn, mà còn vì một thực tế đau lòng: sự vô cảm, sự thích thể hiện “hơn người” của không ít người lớn đã mỗi ngày “phản chiếu” trong nhận thức, hành vi của người trẻ... Hình ảnh cậu học trò gầy gò, hoảng sợ, bị bao vây bởi những tiếng quát mắng, rồi phải bò dưới đất làm theo yêu cầu của nhóm bạn, khiến người xem phẫn nộ và đau lòng.

Theo PGS.TS Phạm Mạnh Hà, chuyên gia tâm lý giáo dục (Trường Đại học Giáo dục - ĐHQG Hà Nội), những vụ việc như thế này không phải là hiện tượng cá biệt, mà là biểu hiện của một hệ giá trị đang có vấn đề, nơi mà bạo lực được dung thứ, thậm chí được hợp lý hóa dưới danh nghĩa “kỷ luật” hay “giáo dục”. “Chúng ta thường đổ lỗi cho sự nổi loạn của tuổi mới lớn, nhưng ít khi nhìn lại chính mình - những người lớn đã vô tình truyền đi thông điệp rằng“đòn roi là tình thương”, “kỷ luật đồng nghĩa với trừng phạt”, ông nói.

PGS.TS Phạm Mạnh Hà nhận định, ở tuổi dậy thì, khi cảm xúc thường lấn át lý trí, trẻ rất dễ hành xử bộc phát. Nếu môi trường xung quanh thiếu đi những tấm gương ứng xử tôn trọng, thiếu sự hướng dẫn về cách giải quyết mâu thuẫn một cách tích cực, thì bạo lực sẽ trở thành công cụ để khẳng định bản thân, để “dạy dỗ” người khác, hoặc đơn giản là để xả giận.

Kẻ bắt nạt trong trường học không đơn thuần là một đứa trẻ “xấu tính”. Đó có thể là một đứa trẻ từng bị bạo hành, từng chứng kiến người lớn dùng quyền lực để áp đặt và giờ đây tái hiện lại điều đó với bạn bè.

Theo phân tích của PGS.TS Phạm Mạnh Hà, tư duy “đòn roi là tình thương” bắt nguồn từ văn hóa Nho giáo, nơi trật tự xã hội được sắp xếp theo cấp bậc: quân - thần, cha - con, thầy - trò. Trong hệ thống ấy, người ở vị trí “trên” được mặc định có quyền dạy dỗ, thậm chí trừng phạt người“dưới”. Khi một đứa trẻ thường xuyên chứng kiến người lớn dùng quyền lực để ép buộc, mắng chửi hay đánh đập, các em sẽ học được rằng: người mạnh hơn có quyền hành hạ kẻ yếu hơn. Và trong các mối quan hệ ngang hàng như bạn bè, học sinh ấy có thể trở thành kẻ bắt nạt, coi việc đánh bạn là “dạy dỗ”, là “thiết lập trật tự”, theo PGS.TS Phạm Mạnh Hà.

Một ngôi trường không chỉ có nội quy

"Nhà trường phải là nơi an toàn tuyệt đối với học sinh. Giáo dục không chỉ là dạy chữ, mà còn là dạy người”, PGS.TS Phạm Mạnh Hà nhấn mạnh. Ông cho rằng, nếu chương trình giáo dục phổ thông mới với mục tiêu hình thành 10 phẩm chất và 5 năng lực chỉ được thực hiện trên giấy, thì những giá trị ấy sẽ không thể thấm vào học sinh. Nhà trường cần đưa giáo dục giá trị sống, kỹ năng sống và năng lực cảm xúc - xã hội vào từng hoạt động: từ bài giảng, sinh hoạt tập thể cho đến  cách ứng xử giữa thầy - trò và trò - trò. Một ngôi trường không chỉ nên có “nội quy”, mà phải có “văn hóa” - nơi mỗi học sinh cảm thấy được tôn trọng, được lắng nghe và được bảo vệ.

“Bạo lực học đường, xét đến cùng, là tấm gương phản chiếu của người lớn. Nếu người lớn còn hợp lý hóa việc dùng bạo lực trong giáo dục, còn biện minh rằng “đánh để con nên người”, thì không thể mong học sinh ứng xử khác đi. “Rào cản lớn nhất chính là thói quen và niềm tin đã được hình thành qua nhiều thế hệ. Nhiều cha mẹ vẫn nghĩ “ngày xưa mình bị đánh mà vẫn nên người”, nên họ tiếp tục lặp lại điều đó với con”, PGS.TS Phạm Mạnh Hà nói.

Theo PGS.TS Phạm Mạnh Hà, lý thuyết về học tập xã hội của Albert Bandura đưa ra trẻ em không chỉ học qua trải nghiệm trực tiếp mà còn học thông qua quan sát hành vi của người lớn. Khi bạo lực trở thành “ngôn ngữ”mà các em nhìn thấy hàng ngày, thì bạo lực học đường không còn là sự bột phát, mà là kết quả của một quá trình học hỏi sai lệch kéo dài.

Để chấm dứt bạo lực học đường, gia đình, nhà trường và xã hội phải cùng nhau kiến tạo một hệ giá trị mới, nơi mỗi cá nhân được yêu thương, được tôn trọng và có cơ hội sống hạnh phúc. Trẻ cần được học về sự đồng cảm, lòng nhân ái, tôn trọng sự khác biệt, thay vì chỉ biết đến điểm số và kỷ luật. Cha mẹ cần được trang bị kiến thức về giáo dục cảm xúc và hành vi. Nhà trường cần có quy trình hỗ trợ tâm lý học sinh bị bạo lực. Và truyền thông cần trở thành cầu nối lan tỏa giá trị tích cực, thay vì tiếp tay cho sự lan truyền bạo lực.

“Bạo lực chỉ thực sự bị loại bỏ khi chúng ta dạy trẻ biết yêu thương thay vì trừng phạt”. Đó là thông điệp khép lại nhưng cũng mở ra suy ngẫm lớn nhất sau vụ việc ở Sóc Sơn. Một cú đạp, một cú tát, một lời sỉ nhục, những tưởng chỉ là hành vi “dạy dỗ” trong phút bốc đồng có thể để lại vết sẹo tâm lý suốt đời. Và chỉ khi người lớn đủ can đảm từ bỏ thói quen “hợp lý hóa bạo lực dưới danh nghĩa đạo đức”, thay vào đó là sự tôn trọng, đối thoại và lòng nhân ái, thì môi trường học đường an toàn, không bạo lực mới có thể trở thành hiện thực.