Đặt câu hỏi trong phần trả lời chất vấn của Chánh án TANDTC, ĐB Lê Thị Nga - Chủ nhiệm Uỷ ban Tư pháp QH cho rằng hiện nay có bốn hạn chế lớn liên quan đến việc xử lý các vụ án tham nhũng, kinh tế lớn.
Những hạn chế đó là xử lý kéo dài, vi phạm thời hạn điều tra, truy tố, xét xử; Tỷ lệ án tham nhũng, kinh tế trả hồ sơ để điều tra bổ sung rất cao, cao nhất trong tất cả các loại án, đặc biệt là các vụ án do cơ quan cấp trung ương tiến hành; năm 2017, tỷ lệ này là 71,1%; Kết quả xét xử sơ thẩm chưa nhận được sự đồng tình của dư luận, nhất là việc xác định tội danh có dấu hiệu chuyển từ tội về tham nhũng sang tội kinh tế ngay từ giai đoạn điều tra, chuyển từ tội tham ô sang tội cố ý làm trái.; trong thi hành án thì việc thu hồi tài sản do tham nhũng mà có rất thấp.
"Thực trạng này ảnh hưởng lớn đến hiệu quả công tác phòng. chống tham nhũng." - ĐB Nga khẳng định. Bà Nga đề nghị Chánh án toà án nhân dân tối cao, Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao, Bộ trưởng Công an..., cho biết tình trạng trên xuất phát từ nguyên nhân nào, trách nhiệm và giải pháp khắc phục thời gian tới.
Trả lời đại biểu Nga, Chánh án TAND TC Nguyễn Hoà Bình nói:"Câu hỏi của đại biểu Lê Thị Nga về các vụ án tham nhũng có 4 tồn tại là điều tra kéo dài, có bị can chạy trốn, tỷ lệ trả điều tra bổ sung cao, thu hồi tài sản thấp và bản án có dấu hiệu không chuyển tội danh. Có một bản án chúng tôi đã trả lại và truy tố đúng tội danh như tôi đã nêu phần đầu. Còn điều tra kéo dài và thi hành án không thu hồi được thì thuộc trách nhiệm của cơ quan điều tra, cơ quan truy tố. Có thể các đồng chí Bộ trưởng Bộ Công an, Viện trưởng Viện kiểm sát có thể giải trình thêm tại sao có đối tượng chạy."
Về phần mình, Bộ trưởng Công an, Thượng tướng Tô Lâm thông tin: Năm 2017 cơ quan điều tra các cấp đã thụ lý trên 91.000 vụ án, trên 129.000 bị can, xử lý trên 80%. Trong đó, các vụ án hình sự đặc biệt nghiêm trọng đã được khám phá nhanh chóng, các vụ án kinh tế, tham nhũng lớn do Ban chỉ đạo Trung ương phòng, chống tham nhũng theo dõi, đôn đốc được tập trung điều tra, xét xử nghiêm minh, đúng pháp luật.
Bộ trưởng Tô Lâm thừa nhận xung quanh việc phát hiện, điều tra tội phạm tham nhũng còn có hạn chế.
Một số vụ án chậm, nguyên nhân do đây là tội phạm có chủ thể đặc biệt, có trình độ chuyên môn, quan hệ rộng, thủ đoạn tinh vi gây khó khăn cho công tác điều tra, phát hiện của cơ quan chức năng. Án này thường được thực hiện có tổ chức, nhiều người, diễn ra khá lâu mới bị phát hiện, được che đậy bằng nhiều hình thức và tài sản tham nhũng cũng được che giấu, hợp lý hoá hoặc tiêu huỷ tài liệu...
Theo Bộ trưởng Công an, việc điều tra xử lý các vụ án tham nhũng có yếu tố nước ngoài thường phải thông qua hoạt động tương trợ tư pháp hình sự liên quan đến nhiều cơ quan, dẫn đến thời gian kéo dài.
Công tác giám định tư pháp, nhất là giám định tài chính, kế toán, xây dựng còn bất cập, thời gian giám định dài, một số người từ chối giám định, trình độ chuyên môn của một số giám định viên chưa đáp ứng yêu cầu... Một số văn bản pháp luật còn thiếu, chưa chặt chẽ nên khó khăn trong việc thống nhất giữa các cơ quan tiến hành tố tụng, phải trả hồ sơ điều tra bổ sung nhiều lần.
Đối với tình trạng một số đối tượng phạm tội tham nhũng bỏ trốn trước khi cơ quan điều tra đưa ra quyết định khởi tố vụ án, khởi tố bị can, Bộ trưởng cho biết, theo quy định trước đây thì khi chưa khởi tố vụ án là thời điểm không được áp dụng các biện pháp ngăn chặn nên đã gây khó khăn cho cơ quan điều tra xử lý vụ án. "Việc các cơ quan điều tra chưa áp dụng biện pháp ngăn chặn đối với các đối tượng nêu trên cũng là thực hiện theo đúng quy định của pháp luật." - Thượng tướng Tô Lâm khẳng định.
Bộ trưởng cũng cho biết sau khi diễn ra tình trạng trên, Bộ Công an đã chỉ đạo lực lượng chức năng truy bắt, đưa tội phạm về để phục vụ điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án; quá trình đó nếu phát hiện cá nhân nào bao che, tiếp tay cho người bỏ trốn thì kiên quyết xử lý.
Trong thực tiễn một số trường hợp bị tố giác, kiến nghị khởi tố cũng đã bỏ trốn. Vì vậy, quá trình xây dựng Luật tố tụng hình sự 2015, Bộ công an kiến nghị bổ sung điều 124 về tạm hoãn xuất cảnh.
Theođó, người bị tố giác, người bị kiến nghị khởi tố mà qua kiểm tra, xác minh có đủ căn cứ xác định người đó bị nghi thực hiện tội phạm, xét thấy cần ngăn chặn ngay việc bỏ trốn ra nước ngoài hoặc ngăn chặn tiêu huỷ chứng cứ, thì cơ quan chức năng kiến nghị giám sát đặc biệt đối với người liên quan đến các vụ án kinh tế, tham nhũng; cho phép áp dụng các biện pháp tố tụng đặc biệt. Quy định này đã được thông qua và đã có hiệu lực thi hành từ 1/1/2018.
Ông Lê Minh Trí cho rằng, thực trạng này thuộc trách nhiệm của các cơ quan tố tụng, trong đó có ngành kiểm sát. Nhưng nó có nhiều nguyên nhân cả khách quan, chủ quan, như hành vi thực hiện phạm tội cũng như phát hiện rất lâu, xảy ra trên lĩnh vực quản lý Nhà nước, đối tượng là những người có quan hệ, có chức vụ quyền hạn, có kiến thức…
Lấy ví dụ thực tiễn ở vụ án Phạm Công Danh,ông cho biết phải giám định 5 lần mới có cơ sở xử lý vụ án. Giám định tư pháp là điều kiện gắn liền với các vụ án kinh tế, tham nhũng, vì tham nhũng xảy ra trên nhiều lĩnh vực, kiến thức chuyên môn, chuyên ngành các cơ quan tố tụng còn nhiều hạn chế, nếu nắm chắc Luật hình thức và các Luật tố tụng vẫn là chưa đủ để đánh giá phân tích, đặc biệt đánh giá thiệt hại của các vụ án.
Vừa qua, yêu cầu giám định một số vụ án phải chờ chủ trương của Ban Chỉ đạo T.Ư về PCTN, vì quy mô dự án lớn tới mức nghìn tỷ, đòi hỏi xác định thiệt hại của các dự án đang “đắp chiếu hay chưa đưa vào sử dụng” là rất khó khăn.
"Chủ trương của Ban Chỉ đạo PCTN T.Ư là điều tra rõ đến đâu thì truy tố, xét xử đến đó, phần còn lại sẽ đưa vào khởi tố, điều tra một vụ án khác, chính vì vậy mà vừa rồi mới đưa được một số vụ án tham nhũng ra xét xử.Nếu thông thường, với quy mô lớn mà không đánh giá thì không thể đưa ra xét xử được, nên không thể cầu toàn." - ông Trí cho biết.
Ông Trí cũng chỉ ra một nguyên nhân khác của việc kéo dài vụ án, là việc phải phụ thuộc vào thời gian cung cấp tài liệu của các cơ quan chuyên môn, vào nội dung kết luận của cơ quan giám định.
Về việc phải trả hồ sơ nhiều lần để điều tra bổ sung, ông Trí thừa nhận nguyên nhân có liên quan đến năng lực, trình độ, trách nhiệm của các cán bộ thuộc cơ quan tố tụng, trong đó có VKS. Đặc biệt là năng lực, kiến thức trong quản lý tài chính, kinh tế nên tiến hành tố tụng còn hạn chế.
Một thực tế Viện trưởng VKSND TC thừa nhận là tâm lý sợ oan sai dẫn đến cầu toàn trong quá trình điều tra, đánh giá chứng cứ dẫn đến trả hồ sơ nhiều lần, nhằm an toàn về trách nhiệm của mình.
Thực tế nhận thức và áp dụng pháp luật của các cán bộ trong cơ quan tố tụng có thể còn khác nhau, bên cạnh đó, trách nhiệm pháp lý và bồi thường Nhà nước cũng tác động đến góc nhìn và các cơ quan “sợ trách nhiệm” khi thực hiện nhiệm vụ của mình.
Vấn đề cơ quan tố tụng phải tranh luận tìm ra chân lý, nhưng không phải lúc nào cũng thống nhất một cách dễ dàng. Sự phối hợp chưa tốt của các cơ quan tố tụng và các bước tố tụng cũng là nguyên nhân.
Viện trưởng VKSND TC cũng cho biết hiện ngành kiểm sát đang nghiên cứu phương án biệt phái KSV ở cấp tối cao tham gia vụ án xét xử ở cấp địa phương, nắm chắc nội dung vụ án để đảm bảo tranh tụng ở phiên toà thuyết phục hơn, đảm bảo chất lượng của các phiên toà xét xử.
