Nội dung lễ hội gồm 3 phần chính: Lễ Mật, lễ rước Lúa thần và trò diễn “Tứ dân chi nghiệp” . Lễ mật là hoạt động tâm linh của người Việt cổ cầu cho nòi giống sinh sôi nảy nở, cầu đinh… được tiến hành vào đêm 11, rạng sáng ngày 12 tháng Giêng âm lịch. Gần 12h đêm, cụ Chủ từ làm lễ tế, bắt đầu buổi “Lễ Mật” .
Thủ từ miếu Trò thắp hương và rước “Nõ và Nường” - hai linh vật tượng trưng cho giới tính nam và nữ được làm bằng gỗ, sơn màu đỏ thờ trong miếu Trò và trao cho đôi nam nữ được lựa chọn để thực hiện nghi thức “tình phộc” trong lễ Mật.
 |
| Nghi thức "tình phộc" trong Lễ Mật diễn ra vào lúc 0h |
Đúng 0h, sau tiếng hô “Linh tinh tình phộc” của chủ tế, tất cả đèn, nến đều tắt, đôi nam nữ thực hiện nghi thức “tình phộc”. Trong đêm tối, chủ tế nghe hô to ba lần: “Linh tinh tình phộc” đôi nam nữ cầm nõ và nường đâm vào nhau “phộc - phộc - phộc” đủ ba tiếng thì tiếng chiêng trống lại vang lên, dân làng đứng quanh miếu lại reo hò vui vẻ, phá tan không khí tĩnh mịch giữa đêm khuya, đèn lại bật sáng. Phút ấy gọi là phút thiêng, dập chiêng trống để mừng và kính cáo với thần linh, thiên địa biết “Lễ Mật” đã thành công.
Chủ tế dẫn đầu đám trò chạy quanh miếu ba vòng theo ngược chiều kim đồng hồ, theo sau là dân làng, vừa chạy vừa hú, vừa gõ dùi vào mẹt để đuổi ma quỷ, trừ hiểm họa cả năm cho dân làng. Cuối cùng là đến mục “Tháo khoán”.
Theo phong tục trước kia, vào giờ “Tháo khoán” , ở ngoài rừng trám, các đôi trai gái được tự do mọi chuyện và người nữ phải giữ một vật dụng của người nam để làm tin. Cô nào có thai trong dịp đó là lễ hèm của làng thành công, đem lại điều may mắn cả năm cho gia đình và toàn phường, khi đó, phường sẽ có những phần thưởng hậu hĩnh.
 |
| Cùng với một số lễ hội trên vùng đất Tổ văn hiến, Lễ hội Trò Trám đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia |
Ngày nay, tục “Tháo khoán” không còn, chỉ là hò reo vui vẻ nhưng tín ngưỡng phồn thực vẫn được tôn vinh và trở thành linh thiêng, chứa đựng ý niệm tốt đẹp, nguyện vọng tha thiết, cầu mong sự phồn vinh cho muôn loài và con người của cư dân nông nghiệp.
Đêm lễ hội, có hàng vạn người từ khắp cả nước tới dự Lễ hội Trò Trám. Sáng ngày 12 tháng Giêng, các trò: Đi cày, cấy lúa, câu cá, đánh lờ, dệt lụa, cung bông, thợ mộc, mua xuân - bán xuân và dạy học được trình diễn tại sân miếu Trò. Người dân Tứ Xã tham gia diễn trò “Tứ dân chi nghiệp” (sỹ, nông, công, thương) còn gọi là trò “Bách nghệ khôi hài” - một màn kịch dân gian vui nhộn khắc họa bốn nghề chính trong đời sống với những làn điệu dân ca riêng biệt của vùng quê đất Tổ.
Lễ hội Trò Trám được tổ chức hàng năm để tỏ lòng biết ơn của dân làng đối với các Vua Hùng, những người đã dạy dân trồng lúa nước, ông tổ các nghề nghiệp của làng, cầu mong cho mùa màng tươi tốt, phản ánh sự gắn kết con người với cuộc sống lao động, ca ngợi tình yêu hạnh phúc lứa đôi, cầu mong cho giống nòi sinh nở....
Khi diễn trò, trai gái hát đối nhau những câu đầy ẩn ý, vui nhộn gần gũi với đời sống sinh hoạt thường ngày của người dân. Tiếp đến là lễ rước lúa “thần” cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt. Những bông lúa thu hoạch từ vụ trước thờ trong miếu được lấy ra rước đến đền Xa Lộc, nơi thờ vị tướng thời Trần có tên là Phùng Lân Hổ, sau đó tiếp tục rước xung quanh làng.
Trong khi rước lúa trên đường làng, các trò diễn tiếp tục được thực hiện tạo không khí vui nhộn. Cuối cùng là lễ cúng thập bái thực hiện tại miếu Trò để kết thúc hội.
Lãnh đạo xã Tứ Xã cho biết: “Năm nay, Lễ hội Trò Trám không tổ chức với quy mô lớn nhưng vẫn đảm bảo giữ gìn nét văn hóa truyền thống của địa phương. Các hoạt động lễ hội chính, lễ hội cổ xưa vẫn được thực hiện. Bên cạnh đó, nhiều hoạt động vui chơi, giải trí, thể thao quần chúng diễn ra an toàn, vui tươi, thu hút đông đảo người dân và du khách” .
Lễ hội Trò Trám nét đặc sắc của người Việt ở vùng trung du Bắc Bộ, mang đậm giá trị văn hóa truyền thống và dấu ấn của nền văn minh lúa nước. Lễ hội không những mang lại không khí vui tươi, phấn khởi tạo động lực thi đua sản xuất đầu xuân của người dân quanh vùng mà còn là điểm nhấn quan trọng góp phần tôn vinh, quảng bá nét đẹp văn hóa truyền thống trên vùng đất Tổ với du khách thập phương.
