Mơ hồ về… xã hội hóa
Theo lộ trình XHH của sân khấu Hà Nội, đến năm 2020 tất cả các nhà hát công lập đều phải tự chủ hoạt động 100%. Có nghĩa là tính từ thời điểm này thì chặng đường XHH của sân khấu Thủ đô chỉ còn 4 năm trước mắt. XHH sân khấu là một phương thức tổ chức các hoạt động sân khấu có sự tham gia của mọi người, mọi thành phần, mọi tổ chức trong xã hội chứ không phụ thuộc hoàn toàn vào Nhà nước.
Cuộc hội thảo “Sân khấu Hà Nội với xã hội hóa” do Hội Sân khấu Hà Nội tổ chức vào cuối tháng 7 vừa qua đã cho thấy sự hoang mang, lúng túng của một số nhà hát khi phải bắt tay vào công cuộc… xã hội hóa (XHH). Theo lộ trình XHH của sân khấu Hà Nội, đến năm 2020 tất cả các nhà hát công lập đều phải tự chủ hoạt động 100%. Có nghĩa là tính từ thời điểm này thì chặng đường XHH của sân khấu Thủ đô chỉ còn 4 năm trước mắt. XHH sân khấu là một phương thức tổ chức các hoạt động sân khấu có sự tham gia của mọi người, mọi thành phần, mọi tổ chức trong xã hội chứ không phụ thuộc hoàn toàn vào Nhà nước.
Thời gian còn lại khá ngắn ngủi nhưng theo TS Trần Trí Trắc - nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Thành, NSND Thanh Trầm, tác giả Nguyễn Hiếu đều có chung nhận định các đơn vị nghệ thuật sân khấu công lập ở Hà Nội vẫn “lơ ngơ” về cách làm XHH.
Hiện trong số 5 nhà hát công lập tại Thủ đô gồm Nhà hát Chèo Hà Nội, Nhà hát Kịch Hà Nội, Nhà hát Múa rối Thăng Long, Nhà hát Cải lương Hà Nội và Nhà hát Nghệ thuật xiếc và tạp kỹ Hà Nội, chỉ có duy nhất Nhà hát Múa rối Thăng Long tự chủ toàn bộ kinh phí hoạt động. Với ưu thế của bộ môn được khán giả nước ngoài yêu thích nên, Nhà hát Múa rối Thăng Long đã thực hiện thành công XHH “nhẹ như lông hồng” từ năm 2000 đến nay, doanh thu năm 2015 là 35 tỉ đồng.
Nhà hát Tuổi Trẻ vài năm trở lại đây cũng “lên dây cót” cho việc XHH của mình. Nhà hát Tuổi Trẻ mỗi năm được đặt hàng 5 tác phẩm, nhưng đơn vị vẫn dựng 15-20 tác phẩm, như vậy 10 đến 15 tác phẩm được dựng bằng nguồn XHH. Năm 2015, dự án hợp tác giữa Nhà hát Tuổi Trẻ với Ngân hàng SHB trị giá 4 tỷ đồng.
Với số tiền này, các nghệ sĩ đã diễn nhiều đêm miễn phí dự án “Chắp cánh niềm tin”, cộng đồng được hưởng thụ mà diễn viên cũng có nguồn thu. Trên thực tế, đơn vị này chỉ được đặt hàng 10 buổi diễn miễn phí phục vụ đồng bào vùng sâu, vùng xa, nhưng khi thực hiện XHH, số buổi diễn miễn phí còn tăng gấp đôi so với quy định của Nhà nước.
Dẫu vậy, TS Trần Trí Trắc nhận định: “Một số nhà hát tiếp cận tới các doanh nghiệp, các Cty, các tổ chức xã hội để “xin” một ít tiền tài trợ nhằm tạo nên kịch mục hoặc chi phí cho những chuyến lưu diễn ở nước ngoài và các chương trình phục vụ học sinh, sinh viên miễn phí. Cách làm này còn mang tính cá nhân, gặp chăng hay chớ, khi có khi không, lúc nhiều lúc ít và mang hình thức “xin cho kiểu mới”, khiến các nghệ sĩ vô cùng cực nhọc, vất vả, gian truân”.
Các nhà hát còn lại vẫn đang toát mồ hôi giải bài toán XHH, bởi “bài toán” này đi vào thực tế không hề đơn giản nhất là các loại hình nghệ thuật truyền thống như: cải lương, chèo, kịch…
NSND Trịnh Thuý Mùi, Giám đốc Nhà hát Chèo Hà Nội băn khoăn: “Sân khấu Hà Nội ì ạch khi thực hiện XHH một phần là vì chúng tôi đang chật vật khi vận hành trong cơ chế thị trường bởi sự chi phối ảnh hưởng bởi những chính sách, định hướng, tư duy làm nghệ thuật không thay đổi. Chúng tôi mới chỉ chủ động về tài chính, còn nhân sự thì còn quá cồng kềnh, gánh nặng này cũng là một nguyên nhân khiến sân khấu Thủ đô chưa thể nào XHH được. Theo tôi, cần có lộ trình để chuẩn bị từng bước XHH. Bên cạnh đó, thành phố cũng cần có các chính sách đặc thù hỗ trợ cho sân khấu truyền thống như bảo tồn vốn cổ, chế độ thu hút nghệ sĩ cao tuổi truyền nghề cho lớp trẻ…”.
Đau đầu với “bài toán” nghệ thuật và giải trí
Ngoài gánh nặng nhân sự, vấn đề cân, đong, đo, đếm thế nào để có tác phẩm nghệ thuật vừa đảm bảo tính nghệ thuật song hành với giải trí (kéo khán giả) là điều không hề dễ dàng. Chẳng nói đâu xa, về XHH sân khấu, lâu nay giới nghệ thuật vẫn dẫn ra các ví dụ điển hình khá thành công ở TP HCM như: Sân khấu 5B Võ Văn Tần, sân khấu Idecaf, sân khấu Kịch Phú Nhuận, sân khấu Kịch Hồng Vân...
Tuy nhiên, theo PGS.TS Trần Trí Trắc: Kịch nghệ đậm chất giải trí theo đề tài xã hội, kinh dị, trinh thám, gây cười tẻ nhạt, của các đơn vị này sau một thời gian hút khách, gần đây đang dần “thoái trào”, không ít lần phải trả lại tiền, xin lỗi khán giả. Phần nhiều vì tác phẩm ít dần sự đầu tư cho chất lượng, thiếu tính giáo dục... Phải chăng XHH một cách thiếu định hướng như thế đã đến lúc phải thoái trào?
Dân TP HCM thích bỏ tiền túi thưởng thức nghệ thuật là vậy mà nhà hát còn vắng khách, huống chi dân Thủ đô vốn chỉ thích xem nghệ thuật bằng vé mời, thận trọng khi bỏ tiền túi ra mua vé thì “bài toán” XHH của các nhà hát càng thêm…hóc búa.
Các nghệ sĩ hầu hết cho rằng, Nhà nước đưa dần sang cơ chế đặt hàng, tự chủ về kinh phí, nhưng văn hóa là loại hình đặc biệt nhằm mục đích phi lợi nhuận, những cái không thể đo được bằng tiền, chứ không phải mục đích chính của hoạt động nghệ thuật là tiền bạc.
Thế nên, Nhà nước vẫn phải có chế độ đầu tư, hỗ trợ hoặc về cơ sở vật chất, hoặc chế độ đãi ngộ gì đó cho những hoạt động nghệ thuật đích thực nhằm cung cấp giá trị tinh thần cho công chúng, chứ không phải đặt nặng việc phải kiếm được bao nhiêu tiền trong một năm? Nếu quá chạy theo lợi nhuận, các nghệ sĩ, Nhà hát sẽ đưa tác phẩm nghệ thuật sa vào “nhàm, nhảm” điều này sẽ bất lợi cho nghệ thuật Việt.
NSND Trần Quốc Chiêm - Phó Giám đốc Sở Văn hóa - Thể thao Hà Nội trấn an: “Đối với các đơn vị sân khấu Thủ đô, nhất là sân khấu truyền thống thì việc XHH không có nghĩa là bị bỏ rơi, phải “tự bơi”. Nhà nước vẫn quản lý, vẫn đặt hàng tác phẩm và có đấu thầu”. Dù vậy, các nhà hát Thủ đô chưa thôi hết lo âu vì phía trước con đường XHH khá gập ghềnh…
