Nghệ sĩ không bằng cấp
Trưởng thành trong gia đình có ông bà nội, bố mẹ đều là diễn viên tuồng tên tuổi, cậu bé Kim Kê say mê môn nghệ thuật này từ nhỏ. Nhà lại ở ngay cạnh rạp hát Lạc Việt - nơi biểu diễn tuồng, chèo đầu tiên ở Việt Nam được xây dựng từ thời Pháp thuộc (bị cháy vào năm 1981, hiện được xây mới thành trung tâm giao lưu văn hóa phố cổ - PV) càng giúp cậu bé Kê có cơ hội tiếp xúc với môi trường nghệ thuật này.
Năm 12 tuổi, Kim Kê được bố cho vào vai diễn quân bắt ngựa trong vở “Hạng Võ bại ô gia”. Đây là lần tiên cậu bé bước ra sân khấu diễn xuất, được mọi người hết lời khen ngợi. Nhận thấy con trai có năng khiếu bẩm sinh, bố mẹ truyền dạy mọi kỹ năng nghề, giúp cậu bé trở thành diễn viên thực thụ trong làng tuồng Việt.
Tiếp bước cha ông vào biểu diễn ở rạp Lạc Việt, ông Kê tự tin: “Ngày đó tôi sống bằng nghề, bằng đồng tiền bán vé, sống dựa vào dân. Lương diễn viên khi đó tính theo điểm diễn xuất và doanh thu của rạp. Trước đây chưa có nhiều nghệ thuật giải trí, người xem diễn tuồng nhiều lắm”.
Chia sẻ chuyện nghề, nghệ sĩ Kim Kê kể lại từ trước đến nay chủ yếu tự học, học lỏm, theo kiểu cha truyền con nối chứ chưa qua bất kì trường lớp nào. Từ năm mười tuổi, ông đã biết chọn vị trí cánh gà trước sân khấu xem diễn tuồng, vừa xem vừa chọn lọc những “ngón nghề” bỏ túi.
Sau đó những lúc rảnh rỗi, cậu bé một mình tập luyện. Vào những năm thập niên 60, nghệ thuật tuồng ở giai đoạn đỉnh cao nên các nghệ sĩ rất trau dồi nghề nghiệp. Diễn viên lúc đó biểu diễn rồi nghỉ ngơi, tập luyện ngay trên sân khấu.
Nói về cái khó cũng là nét đặc trưng của tuồng Việt Nam, ông Kê dẫn lại câu chuyện khi sang Liên Xô biểu diễn năm 1981. Khi đó các đạo diễn nước bạn nói với ông rằng: “Nghệ thuật các anh khác chúng tôi. Nếu như ca hát chúng tôi có opera, có kịch nói đối thoại, âm nhạc biểu diễn và kịch câm. Nhưng tuồng Việt Nam có cả kịch nói, kịch câm, âm nhạc và vũ đạo phân lẫn vào nhau”.
 |
| Nghệ sĩ Kim Kê với những bộ mặt nạ tuồng |
Tổng hợp tinh hoa nhiều môn nghệ thuật, khi vào diễn tuồng càng đòi hỏi những yêu cầu khắt khe. Ví dụ như vũ đạo trong diễn tuồng lồng ghép cả võ thuật dân tộc, yêu cầu diễn viên biết sử dụng binh khí. Hay như yếu tố kịch câm khi đưa vào vở tuồng bắt buộc diễn viên phải kết hợp các động tác diễn tả tốt để khán giả nhìn là hiểu. Chẳng hạn lúc sân khấu biến thành mặt sông, diễn viên phải có động tác tung nước, lội nước để khán giả hiểu được.
Ông Kê chia sẻ kinh nghiệm thành công trên sân khấu của diễn viên cần tạo ra khác biệt. Diễn viên phải thể hiện được cái riêng của mình. Đó là các kĩ năng như múa côn, múa thương hay biểu diễn các thế võ mà nếu không tập luyện khó thực hiện được:
“Còn cứ ra sân khấu huơ huơ những động tác cơ bản thì ai cũng làm được. Biểu diễn các động tác khó, diễn tả làm sao để người xem hiểu nội dung vở diễn mới khó. Bản thân tôi nhờ biết võ thuật, biết sử dụng các loại binh khí nên khi nhập vai luôn được đánh giá cao, đó cũng là một lợi thế”, ông đúc kết.
Đã nghỉ hưu vẫn nhớ nghề
Năm 1990, ông Kê viết đơn xin về hưu “non” vì cho rằng những người đam mê tuồng ở nhà hát không còn tâm huyết với nghề nữa. Về hưu nhưng ông vẫn luôn dõi theo từng hoạt động của nghệ thuật tuồng. Vài lần xem các đoàn tuồng lên truyền hình, nghệ sĩ tinh mắt nhận ra các diễn viên thiếu kĩ năng hóa trang. Những người làm công tác giảng dạy nghệ thuật tuồng cũng nhận ra điều này nên tới nhà mời ông giảng dạy, đào tạo.
Về phần mình, người nghệ sĩ già tự nhủ nếu cứ đà này e rằng chỉ vài chục năm nữa thôi sẽ không còn ai biết cách hóa trang biểu diễn. Vậy là ông quyết định vẽ ra các mặt nạ tuồng để lưu giữ:
“Sau này lớp trẻ nhìn vào mặt nạ sẽ biết các thế hệ trước hóa trang như thế nào. Hoặc có thể nhìn vào đó để tự hóa trang phục vụ diễn xuất. Mặt nạ chỉ lưu giữ, tập luyện, còn khi hóa trang diễn viên tự vẽ lên chính khuôn mặt của mình sẽ càng khó hơn nhiều. Muốn diễn tuồng trước hết phải tự hóa trang diễn xuất, tiếp đó mới bàn tới chuyện gìn giữ, phát triển nghề”, ông nói.
Bộ sưu tập của ông hiện có khoảng 20 mặt nạ là gương mặt các nhân vật phổ biến trong nghệ thuật tuồng. Mân mê từng chiếc mặt nạ, ông diễn đạt tỉ mỉ về nghệ thuật vẽ mặt nạ tuồng. Người nghệ sĩ cho hay có hàng trăm nhân vật nhưng trong tuồng chỉ chia thành 4 nhóm chính: Trung thần, gian thần, nịnh thần và phản thần. Cách phân biệt các nhân vật này dựa vào gam màu chủ đạo.
Chẳng hạn vẽ mặt trung thành sử dụng gam màu đỏ chủ đạo; mặt gian thần chủ yếu màu trắng, là dạng nhân vật chuyên cướp ngôi, tìm cách giết vua, chống vua. Khi vẽ mặt nhân vật nịnh thần cũng sử dụng màu trắng chủ đạo nhưng gương mặt gầy gò, bần tiện, tính cách “gió chiều nào theo chiều đó”. Nhân vật phản thần, đặc trưng là đường nét rằn ri dữ tợn, giỏi nhưng luôn có mưu đồ.
Chia sẻ kinh nghiệm 60 năm tuổi nghề, nghệ sĩ Kim Kê bật mí “bí kíp” cơ bản nhất khi vẽ hóa trang là vẽ từ trái sang phải, vẽ bên trái trước, bên phải sau. Lí do nửa mặt bên phải có thể “theo” bên trái được. Ngược lại nếu vẽ bên phải đẹp thì chắc chắn nửa mặt trái khó đẹp bằng.
 |
| Nghệ sĩ Kim Kê với những bộ mặt nạ tuồng |
“Thông thường hóa trang mỗi gương mặt khó mất từ 45 – 60 phút. Nhưng quan trọng nhất phải vẽ có hồn, đòi hỏi người diễn viên phải am hiểu nhân vật, tập trung khi tự hóa trang cho chính mình, giữ được tâm trạng ổn định. Tự mỗi người phải suy nghĩ nếu hôm nay vẽ chưa đẹp thì tập luyện hôm sau vẽ lại. Sự tập luyện quyết định thành bại”.
Không chỉ được nhà hát tuồng Việt Nam mời giảng dạy hóa trang, nghệ sĩ Kim Kê còn được trường sân khấu điện ảnh mời giảng dạy nghệ thuật hóa trang, vũ đạo lẫn hướng dẫn diễn vai mẫu.
Trở lại chuyện vẽ mặt nạ tuồng, ông Kê không ngờ từ chỗ chỉ vẽ đôi mươi cái để dành cho lớp trẻ, nhiều họa sĩ, nghệ sĩ và cả du khách thích thú đến hỏi mua. Đặc biệt có vị khách nước ngoài cũng tìm đến tận nhà hỏi mua làm kỉ niệm, có người mua mặt nạ tuồng đem ra nước ngoài triển lãm. Thế là ông lại vẽ: “Bán được thì bán, không thì để chơi”.
