Khi họa sĩ đắng cay
Nhà nghiên cứu Phan Cẩm Thượng cho rằng, tranh giả, tranh nhái không chỉ xảy ra ở Việt Nam mà ở các nước. Nhưng nếu ở nước ngoài, tranh giả chiếm 5% thì ở Việt Nam có thể lên đến trên 50%.
Giữa tháng 8/2017, giới chơi tranh phát hiện hai tác phẩm của họa sĩ Nguyễn Rô Hùng trong tay một nhà sưu tầm bị xóa chữ ký, mạo danh là tranh Phạm An Hải. Hồi đầu tháng 5, một bức tranh sao chép tác phẩm The Young Beggar do họa sĩ Tây Ban Nha Bartolomé Esteban Murillo vẽ năm 1650 bị mạo danh là tranh của họa sĩ Tô Ngọc Vân. Bức họa mạo danh được định giá 45.000 USD.
Con trai cố họa sĩ đã khẳng định đây không phải tác phẩm của cha mình. Mới đây nhất, nhà phê bình Hoàng Anh, Tổng Biên tập Tạp chí Mỹ Thuật tìm tư liệu viết bài, thấy tranh của anh giới thiệu trên 1 trang web, lúc ấy anh mới biết một số tác phẩm của mình vẫn được giữ tại nhà hoặc một số nhà sưu tầm đã mua bị làm giả, ngang nhiên chào bán trên mạng. Sau đó, nhiều họa sĩ vào xem thì phát hiện tranh nhái tác phẩm của họ cũng đang được rao bán công khai tại đây.
Còn nhớ, ngày 22/7/2016, 17 bức tranh trong triển lãm “Những tác phẩm từ châu Âu về” đã được nhà sưu tầm Vũ Xuân Chung đưa ra khỏi Bảo tàng Mỹ thuật TP HCM. HĐNT cũng thẩm định và kết luận 100% tác phẩm là tranh rởm, mạo danh. Nhưng cuối cùng vụ việc vẫn bị “chìm xuồng”, nhấn chìm theo là niềm tin của các họa sĩ. “Tôi đã mất rất nhiều thời gian, công sức, nhưng có được là con số 0” - họa sĩ Thành Chương cay đắng.
Cũng như tâm trạng của các họa sĩ bị nhái tranh, họa sĩ Phạm An Hải bức xúc: “Tranh mình vừa đưa lên Facebook lập tức bị nhái ngay tới 70%-80%. Xong họ ký tên họ và bảo vẽ 5-7 năm trước...”. Họa sĩ Đào Hải Phong rầu lòng: “Việc giả, nhái này khiến công chúng không còn tha thiết với đồ thật”.
Có thể dễ dàng nhận thấy, hiện nay tranh giả, tranh sao chép được bày bán công khai, thậm chí trở thành một nghề kiếm sống tại Việt Nam. Những bức tranh “nhái” tranh của các danh họa thế giới như: Van Gohn, Leona De Vinci, Levitan, hoặc tranh của những họa sĩ bậc thầy Việt Nam như Bùi Xuân Phái, Tô Ngọc Vân, Trần Văn Cẩn... được bán đầy rẫy ở các tuyến phố Hà Nội: Báo Khánh, Nguyễn Thái Học, Hàng Gai…
Còn nhớ vào tháng 2 năm 2011, họa sĩ Văn Thơ đã dùng con dao nhọn rạch vào một bức tranh tại Gallery Viet Fine Arts trên phố Tràng Tiền mà theo tác giả, đó là tranh giả mạo danh ông, một sự giả mạo trắng trợn và đầy thách thức. Điều đáng nói là đây không phải là lần đầu tiên Gallery Viet Fine Arts bán tranh đạo tác phẩm của ông. Văn bản báo cáo của Thanh tra Sở VHTTDL Hà Nội cho biết, việc xử lý vi phạm của Gallery Viet Fine Arts căn cứ theo nội dung khoản 2 Điều 20 Nghị định 47/2009/NĐ-CP ngày 13/5/2009 của Chính phủ quy định xử phạt vi phạm hành chính về quyền tác giả và quyền liên quan với án phạt: 2 triệu đồng (!).
Sẽ mãi là “vùng trũng” trên bản đồ mỹ thuật thế giới?
Họa sĩ Đào Anh Khánh cho rằng hiện trạng tranh giả ở Việt Nam là một bức tranh đen tối. “Nó là nguyên nhân khiến giá trị mỹ thuật đương đại Việt Nam trở nên tồi tệ. Khiến cho giới mỹ thuật quốc tế lo ngại cho thị trường mỹ thuật chúng ta. Bức tranh đen tối này tồn tại quá lâu. Nhưng chưa bao giờ có ai lên tiếng mạnh mẽ về việc này”. Sự trục lợi qua tranh sao chép, tranh nhái, hàng giả, hàng kém chất lượng đã làm tổn hại đến thanh danh của những người làm nghệ thuật ở Việt Nam nhưng nguy hại hơn là chúng gián tiếp giết chết niềm tin của công chúng, của khách hàng.
Sở dĩ tranh nhái có đất sống bởi công tác quản lý nhà nước đối với thị trường mỹ thuật quá lỏng lẻo. Sự lỏng lẻo ở đây được thể hiện rõ qua việc giao dịch mua bán các sản phẩm và tác phẩm nghệ thuật thường không có sự tham gia của cơ quan quản lý về thuế. Thay vào đó, những sản phẩm đáng giá tiền triệu, thậm chí là tiền tỷ được thực hiện trong một thị trường phi kiểm soát mà các nhà kinh tế gọi đó là “thị trường chợ đen”.
Ngoài ra, sự thiếu tự giác từ chính tác giả trong việc tránh đăng ký bản quyền cho tác phẩm của mình và nộp thuế cho Nhà nước cũng dẫn đến tình trạng “không thể phân xử” trong trường hợp xảy ra tranh chấp.
Luật sư Đinh Anh Tuấn tư vấn, các họa sĩ cần biết cách để bảo vệ quyền lợi như sớm đăng ký bản quyền cho tranh vẽ của mình. “Nếu có thể, các họa sĩ nên lập nhóm hay Trung tâm Bảo vệ bản quyền giới họa sĩ, tương tự như Trung tâm Bảo vệ quyền tác giả âm nhạc của Hội Nhạc sĩ Việt Nam...”, Luật sư Đinh Anh Tuấn nói.
Ông Tuấn cũng nhắc một số văn bản quy phạm pháp luật bảo vệ quyền của giới mỹ thuật là Luật Sở hữu trí tuệ, Nghị định 22 năm 2018 cũng có những quy định liên quan đến việc phát hiện, cách thức xử lý và phương pháp giúp tác giả bị vi phạm bản quyền. Ngoài căn cứ chế định dân sự, các tác giả có thể nhờ tới cơ quan quản lý nhà nước như Thanh tra Bộ VHTTDL, UBND các cấp xử lý hành vi vi phạm hành chính trong lĩnh vực xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ. Với một số vụ việc gây hậu quả nghiêm trọng, thu lợi bất chính lớn và gây rối loạn thị trường có thể khởi kiện lên tòa án và người vi phạm có thể bị xử lý hình sự.
Ông Vi Kiến Thành - Cục trưởng Cục Mỹ thuật, Nhiếp ảnh và Triển lãm, Bộ VHTTDL từng đưa ra ý tưởng: “Chúng ta có thể thành lập các trung tâm giám định và đấu giá mỹ thuật ở 3 miền tại 3 bảo tàng Mỹ Thuật Việt Nam (Hà Nội), Mỹ thuật TP HCM và Mỹ thuật Đà Nẵng. Mỗi bảo tàng nên có một trung tâm đấu giá và giám định mỹ thuật để minh bạch và công khai hóa các mua bán giao dịch về mỹ thuật.
Trong lúc đợi ý tưởng đó biến thành hiện thực, hiện tranh giả ngày đêm vẫn “oanh tạc” ngành Mỹ thuật Việt Nam. Nếu cứ đà này, dễ hiểu, dù có nhiều họa sĩ tài năng nhưng mỹ thuật Việt Nam sẽ mãi là “vùng trũng” trên bản đồ mỹ thuật thế giới. Đáng buồn thay!
