Từ văn phòng tại Brussels (Bỉ), các quan chức Ủy ban châu Âu (EC) theo dõi rất chặt chẽ bất kỳ vụ việc nào về số phận của những người di cư châu Phi ở Libya.
Căng thẳng
Cái chết của 5 người di cư trong một cuộc giải cứu hỗn loạn ngày 6/11 vừa qua với sự hiện diện của lực lượng bảo vệ bờ biển Libya, cũng như tiết lộ của CNN ngày 14/11 về sự tồn tại của thị trường nô lệ châu Phi ở Libya đã khiến EC căng thẳng. Từ vài tháng nay, EU hợp tác trực tiếp với chính quyền Libya để giảm dòng người di cư vượt qua vùng Địa Trung Hải.
Kể từ năm 2015, Cao ủy phụ trách chính sách đối ngoại của EU Federica Mogherini bị các tổ chức phi chính phủ cáo buộc đã tiến hành một "chính sách chuyển giao quản lý biên giới" thực dụng khi đẩy việc kiểm soát các dòng người di cư sang các nước láng giềng của EU. Đó là Thổ Nhĩ Kỳ với thỏa thuận năm 2016 góp phần làm giảm đáng kể lượng người di cư đến Hy Lạp; Libya như tiền tuyến bên phía châu Phi.
Theo Catherine Ray, người phát ngôn của bà Mogherini, mục tiêu đầu tiên là để chống lại những kẻ buôn lậu và cứu người. Bà Ray khẳng định chính sách trên của bà Mogherini đã làm giảm hẳn số người chết và mất tích trên biển Địa Trung Hải. Tuy nhiên, lập luận này không thuyết phục được các tổ chức phi chính phủ cũng như Cao ủy Liên Hợp quốc về Nhân quyền Zeid Ra'ad Al Hussein. Tất cả đều kêu gọi chấm dứt ngay lập tức chính sách của EU được mô tả là "vô nhân đạo", khi hàng nghìn người di cư đang bị mắc kẹt ở Libya phải sống khổ cực trong các lán trại không đạt tiêu chuẩn quốc tế.
EC đã kêu gọi các nước thành viên cho phép tái định cư khoảng 50.000 người di cư đang trong hoàn cảnh cùng cực nhất, cũng như cố gắng cải thiện cuộc sống của những người khác bằng cách tài trợ các hoạt động tại các trung tâm tị nạn Libya của Văn phòng Cao ủy Liên Hợp quốc về người tị nạn (UNHCR) và Tổ chức Di cư Quốc tế (IOM). Theo một nhà ngoại giao EU, việc xây dựng một trung tâm tị nạn đạt tiêu chuẩn quốc tế trong thời điểm hiện nay là không khả thi ở Libya.
Ngoài việc hỗ trợ các tổ chức nhân đạo quốc tế, EU tài trợ cho các cơ quan an ninh Libya, bao gồm cả lực lượng bảo vệ bờ biển, vốn bị mang tiếng là không đủ năng lực và nguy hiểm. Không ai có thể tính được hết số tiền mà EU đã chi cho việc triển khai các lực lượng an ninh Libya. Hàng chục triệu euro đã được giải ngân trong vài tháng gần đây, 140 binh sĩ phòng vệ bờ biển Libya đã được huấn luyện tại Trung tâm Hải quân châu Âu Eunavfor Med.
Hồi tháng 7/2017, EC đã ra thông báo về khoản chi 46 triệu euro để huấn luyện và trang bị vũ khí cho lính biên phòng Libya, cũng như để thiết lập "cơ chế kiểm soát" ở Tripoli. Đó là chưa kể đến các khoản tiền do các nước thành viên EU đóng góp trực tiếp. Tuy vậy, nguồn tin thân cận của bà Mogherini phủ nhận việc trực tiếp tài trợ cho lực lượng phòng vệ Libya và nhấn mạnh: "Chúng tôi sử dụng mọi đòn bẩy mà chúng tôi có để cố gắng cải thiện tình hình".
Hiệu quả đến đâu?
Tiền tài trợ của châu Âu chủ yếu được rót qua Quỹ Tín thác châu Phi. Được thành lập trong khuôn khổ Hội nghị Thượng đỉnh EU-châu Phi hồi tháng 11/2015 tại Valletta (Malta), quỹ này có mục đích "giải quyết những thách thức của di cư bất hợp pháp". Quỹ đã nhận 3,2 tỷ euro thông qua các quỹ phát triển châu Âu. Theo các thống kê chính thức, từ năm 2015, có 478 triệu euro đã được giải ngân với mục đích "cải thiện quản lý di cư", bao gồm đào tạo cảnh sát và thẩm phán, thiết lập hệ thống sinh trắc học, cung cấp trang thiết bị bảo vệ biên giới.
Bà Sara Prestianni, chuyên gia Hiệp hội hỗ trợ người di cư của Italy, cho rằng Hội nghị Thượng đỉnh EU-châu Phi tại Valletta đã đánh dấu quá trình thể chế hóa việc chuyển giao quản lý biên giới châu Âu thông qua việc lấy các quỹ phát triển phục vụ cho kiểm soát nhập cư. Bà Prestianni đặc biệt lo ngại về trường hợp của Sudan, nơi Quỹ Tín thác đã ký tài trợ 100 triệu euro. Đất nước này là một điểm nóng trên hành trình di cư, trong khi Tổng thống Omar Al-Bashir lại đang bị Tòa án hình sự quốc tế truy tố về tội diệt chủng, tội ác chống lại loài người và tội ác chiến tranh ở Darfur. Các lực lượng biên phòng và an ninh chịu trách nhiệm kiểm soát người di cư đều nằm dưới sự lãnh đạo của chính phủ, trong khi EU cấm mọi khoản tài trợ trực tiếp cho Chính phủ Sudan. Các quỹ chỉ được chính thức sử dụng để hỗ trợ các chương trình tại Sudan do các cơ quan hợp tác châu Âu điều hành.
Ngược lại với ở Sudan, EU hoạt động hết công suất tại Niger và đã giải ngân 140 triệu euro thông qua Quỹ Tín thác châu Phi, trong đó có ít nhất 36 triệu USD để tăng cường các dịch vụ an ninh, chưa tính đến 596 triệu euro thuộc các hiệp định tài trợ song phương. Một lực lượng cảnh sát phối hợp, được gọi là EUCAP, đã ra đời từ năm 2015 với mục tiêu hàng đầu là phá các mạng lưới chuyên chở người tị nạn bất hợp pháp qua biển.
Niger được đánh giá là một điểm lưu thông quan trọng trên con đường di cư tới châu Âu qua ngả Libya. Dưới áp lực của châu Âu, nước này bắt đầu thực thi nghiêm túc từ năm 2016 luật chống di dân bất hợp pháp, vốn đã được thông qua hồi năm 2015 nhưng ban đầu áp dụng còn lỏng lẻo. Theo ông Raul Mateus Paula, Đại sứ EU tại Niger, mỗi người dân Niger đều hiểu rằng số tiền viện trợ cho đất nước họ gắn liền với các vấn đề di cư và an ninh. Khi số người di cư đi qua thành phố Agadez, phía Bắc Niger, giảm xuống, người dân địa phương cũng bị mất đi phần thu nhập cho dù bất hợp pháp. Để bù đắp, EU đã tài trợ cho các chương trình trong khu vực thông qua Cơ quan Phát triển Pháp (AFD).
Theo phân tích của ông Tcherno Hamadou Boulama, Giám đốc kỹ thuật của một hiệp hội bảo vệ nhân quyền và hỗ trợ di dân, tuy nhiên, hầu hết số tiền này đã không được đầu tư đúng mục đích. Ông chỉ rõ rằng với chính sách của châu Âu, rất nhiều người di cư đã chết trên sa mạc Tây Phi trước khi đến được bờ biển. Nhưng đối với các nước EU, khi số lượng người di cư đến được bờ biển Italy giảm mạnh từ 27.300 hồi tháng 10/2016 xuống còn 5.700 hồi tháng 10/2017, đó đã là một thành công lớn...
