Không tỉnh táo sẽ rơi vào “bẫy tín dụng đen”

80% phản ánh, khiếu nại liên quan đến tín dụng tiêu dùng

Các chuyên gia kinh tế đều lo ngại, vay tiêu dùng là khoản vay “dễ dãi” nhất khi hầu như không có điều kiện về thế chấp, thời gian thẩm định và giải ngân rất ngắn, những ràng buộc hay chế tài liên quan tới nghĩa vụ trả nợ cũng rất đơn giản. Chính vì vậy, Cục Quản lý cạnh tranh (Bộ Công Thương) đã phải phát đi nhiều cảnh báo đến người tiêu dùng (NTD) lưu ý khi tham gia các hợp đồng tín dụng tiêu dùng (TDTD). 

Nhưng tính đến thời điểm hiện tại, các phản ánh, khiếu nại liên quan đến TDTD vẫn tiếp tục tăng, chiếm hơn 80% tổng số phản ánh, khiếu nại trong  lĩnh vực tài chính - ngân hàng nói chung. “Các tranh chấp giá trị không có nhưng để lại hậu quả nghiêm trọng tới tài chính, danh dự, sức khỏe NTD, đồng thời ảnh hưởng tiêu cực đến sự phát triển bền vững của thị thường TDTD” – ông Trịnh Anh Tuấn, Phó Cục trưởng Cục Quản lý cạnh tranh, Bộ Công Thương khẳng định.

Qua tiếp nhận phản ánh của NTD về các vụ “lừa” trong TDTD, ông Hồ Tùng Bách (Phòng bảo vệ quyền lợi NTD, Cục Quản lý cạnh tranh) cho biết, một số doanh nghiệp cho vay tiêu dùng cung cấp thông tin không đầy đủ, chính xác, cố tình gây nhầm lẫn, lừa dối về lãi suất, điều kiện, phí phạt khi vi phạm hợp đồng… là một vi phạm điển hình trong lĩnh vực TDTD. Một hành vi khác là không thông báo rõ ràng mục đích thu thập thông tin, thể hiện qua việc trong quá trình thu thập thông tin để làm hồ sơ vay tiền, NTD không được thông báo là các số điện thoại của người thân sẽ được sử dụng trong quá trình thu hồi nợ (nếu có) phát sinh về sau. 

Một hành vi xâm phạm quyền lợi NTD mà Cục Quản lý cạnh tranh nhận được phản ánh là nhân viên thu hồi nợ có dấu hiệu đe dọa, quấy nhiễu NTD và người thân của NTD trong quá trình thu hồi nợ. Trong tất cả các vụ việc hiện đang được Cục Quản lý cạnh tranh xem xét giải quyết, tất cả NTD và cả người thân của NTD thường xuyên và liên tục bị các cuộc điện thoại, tin nhắn liên hệ với mục đích thu hồi nợ. Những cuộc điện thoại và tin nhắn này liên tục kèm theo nội dung đe dọa với lời lẽ thiếu tôn trọng người nghe. Thậm chí, rất nhiều cuộc gọi và tin nhắn được thực hiện lúc tối muộn và tần suất liên hệ trên dưới 10 cuộc/ngày.

Lãi cao 

Được xây dựng theo mô hình TDTD phổ biến trên thế giới, đặc biệt là tại các nước phát triển, các công ty TDTD Việt Nam đang ở giai đoạn đầu phát triển nên chủ yếu hướng tới việc chiếm thị phần, “hút” khách hàng bằng những “miếng mồi” về lãi suất, thủ tục và điều kiện giải ngân nhanh chóng, đơn giản, thuận tiện, đáp ứng những nhu cầu tiêu dùng có giá trị nhỏ, tức thời. Với các ưu thế “không rắc rối như ở các ngân hàng thương mại”, hoạt động TDTD ngoài ngân hàng đã chiếm ưu thế trên thị trường cho vay đối với những khách hàng có thu nhập trung bình đang có nhu cầu tiêu dùng các sản phẩm gia dụng, giải trí... 

Theo phân tích của các chuyên gia, có rất nhiều nguyên nhân dẫn đến lãi suất của TDTD ngoài ngân hàng thường cao hơn ngân hàng là do nguồn huy động của các công ty tài chính thông thường đắt hơn; điều kiện duyệt vay của các công ty tài chính dễ hơn; các khoản TDTD ngoài ngân hàng thường chứa đựng những rủi ro cao hơn so với rủi ro của hệ thống ngân hàng. Ngoài ra, mức lãi suất được áp dụng trong quan hệ TDTD thường cao phù hợp với quan hệ cung-cầu và quan hệ cạnh tranh trên thị trường này trong giai đoạn khởi điểm của thị trường như hiện nay. 

Cùng với đó, pháp luật chưa có quy định riêng đối với TDTD. Quy chế cho vay đang áp dụng chung cho cả ngân hàng và công ty tài chính còn sơ sài, ít tác động đến hoạt động cho vay tiêu dùng. Mặc dù đã có nhiều quy định về lãi suất cho vay, lãi suất quá hạn và chế tài khi vi phạm quy định về lãi suất (tội cho vay nặng lãi trong Bộ luật Hình sự) nhưng quy định trần lãi suất 20% là “lãi suất trong mơ” và để chống “bóc lột” NTD đang được các chuyên gia kinh tế nhận định là “không còn phù hợp”. 

Bà Đinh Thị Thanh Nhàn (Trường Đại học Thương mại) cho rằng, đó là nguyên nhân khiến các công ty tài chính có xu hướng “cài cắm” điều khoản trong hợp đồng để tăng lãi suất hoặc áp dụng nhiều các khoản phí, khoản phạt nhằm lách quy định về giới hạn lãi suất trần của pháp luật. Do đó, trong các hợp đồng cho vay tiêu dùng, mức lãi suất trần cho vay thường bị “lờ” đi mà áp dụng các mức lãi suất quá cao (22-60%), thậm chí là 72-84%/năm. Nhưng các quảng cáo cho vay tiêu dùng chỉ đưa ra lãi suất là 20-30%/năm (tương đương 2-3%/tháng).

TS.Vũ Đình Ánh nhìn nhận, Bộ luật Dân sự sửa đổi đã quy định về trần lãi suất, nếu vượt quá trần lãi suất đó thì sẽ trở thành cho vay nặng lãi hay còn gọi là “tín dụng đen”. Tuy nhiên, trong Luật cũng có nội dung đề cập đến các quy định khác, liên quan đến sự thỏa thuận giữa bên đi vay và bên cho vay. Các công ty tài chính thuộc sự điều chỉnh của Luật Các tổ chức tín dụng. Do vậy, lãi cho vay của các công ty này được xác lập theo nguyên tắc cơ bản sau: Đảm bảo lãi suất bù đắp được chi phí đầu vào, chi phí hoạt động, bù đắp rủi ro và một tỷ lệ lợi nhuận nhất định; một khía cạnh nào đó người ta cũng dựa vào yếu tố cung - cầu trên thị trường. 

“Với đặc điểm thị trường còn mất cân đối cung – cầu như hiện nay, TDTD với các điều kiện về cạnh tranh còn hạn chế. Do vậy mà lãi suất CVTD hiện nay hợp lý hay không hợp lý phụ thuộc vào sự thỏa thuận giữa hai bên. Khi thị trường phát triển, lãi suất đó sẽ được điều tiết bởi quy luật cung - cầu cũng như quy luật về cạnh tranh” – TS.Vũ Đình Ánh nhận xét.

NTD nhận bất lợi để có món vay “hời”?

Trước “mánh khóe” của công ty cho vay tiêu dùng, đại bộ phận NTD lại chưa hiểu biết đầy đủ về tính chất trọn gói của hợp đồng theo mẫu, không được cảnh báo về hệ lụy phát sinh (trách nhiệm trả nợ: thời hạn, phương thức, tiền phạt phát sinh…), không được cầm hợp đồng để nắm được thông tin đầy đủ về hợp đồng. “Khi mời chào ký hợp đồng thì nhân viên rất nhiệt tình nhưng khi tiếp nhận và giải quyết khiếu nại lại có biểu hiện trốn tránh, kéo dài thời gian giải quyết thông tin; không có thiện chí trong việc tiếp nhận thông tin, đẩy trách nhiệm…”, bà Đinh Thị Thanh Nhàn phản ánh.

Các hợp đồng TDTD thường được thực hiện tại các trung tâm thương mại/siêu thị điện máy. Có trường hợp, hợp đồng để trống phần lãi suất, điều kiện thực hiện… Sau khi ký kết hợp đồng, bản chính của hợp đồng không được doanh nghiệp cung cấp kịp thời cho NTD, thậm chí đối với một số trường hợp, sau khi ký kết vài tháng và khi có yêu cầu của NTD thì công ty mới gửi hợp đồng khiến NTD phải “ngậm ngùi” thực hiện hợp đồng đã ký với những điều khoản bất lợi được điền vào sau khi đã ký hợp đồng.

Ông Hồ Tùng Bách cũng cảnh báo, các công ty cho vay tiêu dùng có hiện tượng sử dụng thông tin của NTD không đúng mục đích như quấy rối, gọi điện liên tục đe dọa đối với NTD và cả người thân, gây ảnh hưởng  tới uy tín, danh dự của NTD trong quá trình thu hồi nợ. Có trường hợp đã ép người thân ký giấy nhận nợ thay khi người vay bỏ trốn/không liên hệ được.

Minh bạch hóa hoạt động cho vay tiêu dùng

Từ đó, để tránh rơi vào “bẫy” TDTD, giải pháp đầu tiên là nâng cao nhận thức và kiến thức của NTD để “tiêu dùng thông minh và có trách nhiệm”. Từ góc độ cơ quan quản lý nhà nước, Cục Quản lý cạnh tranh lưu ý, khi có nhu cầu vay tiền, NTD cần tham khảo các hình thức tín dụng tại các ngân hàng. Nếu không còn lựa chọn nào khác mới tham khảo hình thức TDTD tại các tổ chức tài chính, và phải lựa chọn các công ty, tổ chức cung cấp dịch vụ cho vay có uy tín. Trước khi đặt bút ký hợp đồng, NTD phải làm rõ những nội dung trong hợp đồng, đặc biệt lưu ý các điều khoản về lãi suất vay, các khoản phí, lãi phạt, quy định về thanh lý hợp đồng.  

Theo quy định pháp luật, hiện nay dịch vụ cho vay tiêu dùng thuộc danh mục dịch vụ phải đăng ký hợp đồng theo mẫu, điều kiện giao dịch chung tại các cơ quan quản lý nhà nước. Vì vậy, khi lựa chọn bất kỳ đơn vị nào cung cấp dịch vụ, NTD có quyền yêu cầu công ty thông báo về việc đã hoàn thành nghĩa vụ đăng ký tại cơ quan có thẩm quyền hay chưa? 

Sau khi ký hợp đồng, NTD cần kiểm tra một lần nữa các nội dung của hợp đồng. Nếu có gì sai khác, thông báo ngay cho công ty và thực hiện quyền hủy hợp đồng (nếu cần thiết). NTD có trách nhiệm yêu cầu và lưu giữ hợp đồng để làm căn cứ đối chiếu, so sánh trong trường hợp xảy ra tranh chấp. Ngoài ra, cần tóm tắt và lưu giữ một số thông tin cơ bản như số tiền trả nợ hàng tháng, phương thức trả nợ và thời hạn trả nợ để có thể theo dõi và thực hiện đúng định kỳ;  lưu giữ tất cả các hóa đơn, tài liệu chứng minh nghĩa vụ thanh toán nợ. 

Nhưng các chuyên gia kinh tế kiến nghị, bản thân các cơ quan chức năng  cũng phải có cảnh báo, công cụ tư vấn, hỗ trợ thông tin cho NTD. Xây dựng khuôn khổ pháp lý quy định về hoạt động cho vay tiêu dùng với nguyên tắc bảo đảm sự hài hòa giữa lợi ích NTD – lợi nhuận của DN – sự phát triển lành mạnh của thị trường. Khuyến khích môi trường cạnh tranh lành mạnh trong lĩnh vực TDTD. Nâng cao trách nhiệm giám sát và quản lý của cơ quan chức năng đối với hoạt động cho vay tiêu dùng. Đặc biệt, theo Cục Quản lý cạnh tranh, phải minh bạch hóa hoạt động cho vay tiêu dùng.

Theo bà Đinh Thị Thanh Nhàn, trong ngắn hạn, cần nới lỏng mức lãi suất trần cho vay tiêu dùng, quy định cụ thể giới hạn thu các khoản phí trong các hợp đồng cho vay tiêu dùng. Trong dài hạn, hạn chế sử dụng công cụ lãi suất trần. Tăng cường quản lý bằng các biện pháp khác như kiểm soát quy trình, giới hạn rủi ro, tăng cường cơ chế giám sát thông tin đảm bảo tính minh bạch trong việc tính toán áp dụng lãi suất.